DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI article:Górak, Jan: Folwark Plisków w pow. chełmskim na tle promienistych założeń urbanistycznych przełomu XVIII i XIX wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0417
JAN GÓRAK
FOLWARK PLISKÓW W POW. CHEŁMSKIM NA TLE PROMIENISTYCH ZAŁOŻEŃ
URBANISTYCZNYCH PRZEŁOMU XVIII I XIX WIEKU
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Lubelskiego w dniu 28.III.1963
r.)
Wykształcone przez urbanistykę
francuską rozplanowania promieni-
ste rozprzestrzeniają się w Polsce
od 2. połowy w. XVIII i realizowa-
ne są przede wszystkim w prywat-
nych miastach magnackich (Kater-
burg, Korzec, Krynki) i zakładanych
od nowa osiedlach przemysłowych
(Łosośna, Schodnia). Wśród nich zna-
lazły się jednak dwa przykłady
promienistych układów założeń ściś-
le wiejskich, przeniesionych więc
niejako z urbanistyki do rurystyki.
Są to mianowicie promieniste roz-
planowania kolonii Nowosolna w
pow. łódzkim i sprzężony układ
dwór-folwark Gruszczyn w pow.
kozienickim (Szafer P.T., Ze studiów
nad planowaniem miast w Polsce
XVIII i pocz. XIX w., Studia z hi-
storii budowy miast). Gruszczyn od-
kryty przez Oskara Sosnowskiego
(O planach osiedli sprzężonych w
Polsce, „Biul. Hist. Szt. i Kult.” IV,
nr 2) stał się klasycznym przykła-
dem promienistego rozplanowania
folwarcznego i odtąd wymieniany
jest we wszystkich opracowaniach
omawiających zagadnienia regular-
ności w planowaniu miast i mia-
steczek, szczególnie przez G. Ciołka,
T. P. Szafera i S. Serafina.
Wymienione wyżej, niemal wy-
czerpujące przykłady założeń pro-
mienistych, szczególnie unikalny
Gruszczyn, uzupełnia podobne roz-
planowanie folwarku Plisków w po-
wiecie chełmskim.
Folwark został założony na pla-
nie kwadratu, z którego naroży
biegnie promieniście dziewięć dróg
we wszystkich kierunkach. Od za-
chodu, północy i wschodu dochodzą
one do dróg okalających grunta
dworskie, usytuowanych równolegle
do boków kwadratu założenia fol-
warcznego, od południa stykają się
z przylegającymi do pół łąkami.
Z wsią Plisków położoną od za-
chodu sprzężony został folwark
dwiema drogami bezpośrednio łączą-
cymi się z obu końcami wschodniej
ulicy wiejskiej. Regularny plan wsi
— ulicówki oraz układ gruntów
włościańskich i dworskich dowodzi
bądź przeniesienia jej na nowe te-
reny z uprzednim planowaniem za-
budowy, bądź też gruntownej prze-
budowy wsi z przeniesieniem fol-
warku na nowe miejsce.
Promieniste rozplanowanie fol-
warku Plisków wyróżnia się ze zna-
nych dotychczas tego typu założeń
w tym przede wszystkim, że sprzę-
żony układ składa się z dwóch tylko
członów — wsi i folwarku, należą-
II. 1. Gruszczyn, sytuacja dworu,
wsi dworskiej i folwarku. (Odrys
wg Budoionictwo wsi polskiej)
II 2. Plisków, folwark i wieś. (Od-
rys wg Planu sytuacyjnego Woj-
slawszczyzny opr. w 1905 r. przez
Stanisława Rago, Muzeum w Cheł-
mie)
II. 3. Plisków, folwark. (Odrys z
Planu gruntów folwarku Plisków...,
z 1893 r., Muzeum w Chełmie)
cego wówczas do dóbr Rakołupy,
gdzie był dwór. W przeciwieństwie
do Gruszczyna, który był siedzibą
właściciela majątku, gdzie więc
przyjęcie regularnego założenia pro-
mienistego dyktowane było niewąt-
pliwie chęcią stworzenia rezydencji
reprezentacyjnej, Plisków był tylko
jednym z folwarków klucza rako-
łupskiego. Inne tu więc przyczyny
musiały dyktować przyjęcie takiej
koncepcji rozplanowania folwarku,
niewiele przecież w gruncie rzeczy
znaczącego.
Okres powstawania założeń pro-
mienistych w Polsce to wiek Oświe-
cenia, początki przekształcania się
feudalizmu w ustrój kapitalistycz-
ny, a jednocześnie wzmagania się
ruchów chłopskich. Szereg wybit-
nych działaczy politycznych dostrze-
gało nienaturalną pozycję chłopa
w społeczeństwie i dążyło do uwol-
nienia go z poddaństwa. Wystarczy
tu wspomnieć Leszczyńskiego, Wy-
bickiego, Kołłątaja czy Staszica oraz
reformy Brzostowskiego lub Chrep-
towicza, polegające m.in. na za-
mianie pańszczyzny na oczynszowa-
nie. Niepoślednią rolę odgrywała
również dążność do zwiększenia do-
chodów przez unowocześnianie sy-
stemu uprawy roli i uprzemysła-
wianie gospodarstw. Przeprowadza-
ne reformy jakie miały odnowić
ustrój społeczny, uporządkować sto-
sunki rolne, a czasami nawet popra-
wić byt włościan, powodowały nie-
jednokrotnie przenoszenie całych
wsi lub folwarków na inne miejsca
i tak zapewne było również w Plis-
kowie. Należał on do 1805 r. do
dóbr Rakołupy hr. Poletyły, który
jako senator-kasztelan Królestwa
Polskiego szedł z duchem czasu
i prowadził ożywioną -działalność
reorganizacyjną w swoich posiad-
łościach. W Rakołupach zbudował
Poletyło browar i gorzelnię (o tym
w pracy autora, Edward Herman
Henryk Blass nieznany budowniczy
z Rakolup, Studia i materiały lu-
belskie, Historia Sztuki 1, 1963),
miał zamiar wznieść tu również
cukrownię, sprowadzał kolonistów
osadzając ich na karczunkach w są-
siednim Kozieńcu i Złośnicy, a od
r. 1821 przeprowadzając regulację
swoich dóbr ziemskich (Bieńkowski
L., Przemiany struktury agrarnej
400
FOLWARK PLISKÓW W POW. CHEŁMSKIM NA TLE PROMIENISTYCH ZAŁOŻEŃ
URBANISTYCZNYCH PRZEŁOMU XVIII I XIX WIEKU
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Lubelskiego w dniu 28.III.1963
r.)
Wykształcone przez urbanistykę
francuską rozplanowania promieni-
ste rozprzestrzeniają się w Polsce
od 2. połowy w. XVIII i realizowa-
ne są przede wszystkim w prywat-
nych miastach magnackich (Kater-
burg, Korzec, Krynki) i zakładanych
od nowa osiedlach przemysłowych
(Łosośna, Schodnia). Wśród nich zna-
lazły się jednak dwa przykłady
promienistych układów założeń ściś-
le wiejskich, przeniesionych więc
niejako z urbanistyki do rurystyki.
Są to mianowicie promieniste roz-
planowania kolonii Nowosolna w
pow. łódzkim i sprzężony układ
dwór-folwark Gruszczyn w pow.
kozienickim (Szafer P.T., Ze studiów
nad planowaniem miast w Polsce
XVIII i pocz. XIX w., Studia z hi-
storii budowy miast). Gruszczyn od-
kryty przez Oskara Sosnowskiego
(O planach osiedli sprzężonych w
Polsce, „Biul. Hist. Szt. i Kult.” IV,
nr 2) stał się klasycznym przykła-
dem promienistego rozplanowania
folwarcznego i odtąd wymieniany
jest we wszystkich opracowaniach
omawiających zagadnienia regular-
ności w planowaniu miast i mia-
steczek, szczególnie przez G. Ciołka,
T. P. Szafera i S. Serafina.
Wymienione wyżej, niemal wy-
czerpujące przykłady założeń pro-
mienistych, szczególnie unikalny
Gruszczyn, uzupełnia podobne roz-
planowanie folwarku Plisków w po-
wiecie chełmskim.
Folwark został założony na pla-
nie kwadratu, z którego naroży
biegnie promieniście dziewięć dróg
we wszystkich kierunkach. Od za-
chodu, północy i wschodu dochodzą
one do dróg okalających grunta
dworskie, usytuowanych równolegle
do boków kwadratu założenia fol-
warcznego, od południa stykają się
z przylegającymi do pół łąkami.
Z wsią Plisków położoną od za-
chodu sprzężony został folwark
dwiema drogami bezpośrednio łączą-
cymi się z obu końcami wschodniej
ulicy wiejskiej. Regularny plan wsi
— ulicówki oraz układ gruntów
włościańskich i dworskich dowodzi
bądź przeniesienia jej na nowe te-
reny z uprzednim planowaniem za-
budowy, bądź też gruntownej prze-
budowy wsi z przeniesieniem fol-
warku na nowe miejsce.
Promieniste rozplanowanie fol-
warku Plisków wyróżnia się ze zna-
nych dotychczas tego typu założeń
w tym przede wszystkim, że sprzę-
żony układ składa się z dwóch tylko
członów — wsi i folwarku, należą-
II. 1. Gruszczyn, sytuacja dworu,
wsi dworskiej i folwarku. (Odrys
wg Budoionictwo wsi polskiej)
II 2. Plisków, folwark i wieś. (Od-
rys wg Planu sytuacyjnego Woj-
slawszczyzny opr. w 1905 r. przez
Stanisława Rago, Muzeum w Cheł-
mie)
II. 3. Plisków, folwark. (Odrys z
Planu gruntów folwarku Plisków...,
z 1893 r., Muzeum w Chełmie)
cego wówczas do dóbr Rakołupy,
gdzie był dwór. W przeciwieństwie
do Gruszczyna, który był siedzibą
właściciela majątku, gdzie więc
przyjęcie regularnego założenia pro-
mienistego dyktowane było niewąt-
pliwie chęcią stworzenia rezydencji
reprezentacyjnej, Plisków był tylko
jednym z folwarków klucza rako-
łupskiego. Inne tu więc przyczyny
musiały dyktować przyjęcie takiej
koncepcji rozplanowania folwarku,
niewiele przecież w gruncie rzeczy
znaczącego.
Okres powstawania założeń pro-
mienistych w Polsce to wiek Oświe-
cenia, początki przekształcania się
feudalizmu w ustrój kapitalistycz-
ny, a jednocześnie wzmagania się
ruchów chłopskich. Szereg wybit-
nych działaczy politycznych dostrze-
gało nienaturalną pozycję chłopa
w społeczeństwie i dążyło do uwol-
nienia go z poddaństwa. Wystarczy
tu wspomnieć Leszczyńskiego, Wy-
bickiego, Kołłątaja czy Staszica oraz
reformy Brzostowskiego lub Chrep-
towicza, polegające m.in. na za-
mianie pańszczyzny na oczynszowa-
nie. Niepoślednią rolę odgrywała
również dążność do zwiększenia do-
chodów przez unowocześnianie sy-
stemu uprawy roli i uprzemysła-
wianie gospodarstw. Przeprowadza-
ne reformy jakie miały odnowić
ustrój społeczny, uporządkować sto-
sunki rolne, a czasami nawet popra-
wić byt włościan, powodowały nie-
jednokrotnie przenoszenie całych
wsi lub folwarków na inne miejsca
i tak zapewne było również w Plis-
kowie. Należał on do 1805 r. do
dóbr Rakołupy hr. Poletyły, który
jako senator-kasztelan Królestwa
Polskiego szedł z duchem czasu
i prowadził ożywioną -działalność
reorganizacyjną w swoich posiad-
łościach. W Rakołupach zbudował
Poletyło browar i gorzelnię (o tym
w pracy autora, Edward Herman
Henryk Blass nieznany budowniczy
z Rakolup, Studia i materiały lu-
belskie, Historia Sztuki 1, 1963),
miał zamiar wznieść tu również
cukrownię, sprowadzał kolonistów
osadzając ich na karczunkach w są-
siednim Kozieńcu i Złośnicy, a od
r. 1821 przeprowadzając regulację
swoich dóbr ziemskich (Bieńkowski
L., Przemiany struktury agrarnej
400