Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (28.1966)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

planów generalnych zakładów.
Pierwszy — to naśladownictwo re-
prezentacyjnych założeń pałacowych
akcentujących układ komunikacji;
drugi kierunek, bardziej powszechny,
dąży w silniejszym stopniu do twór-
czej interpretacji form klasycznej
urbanistyki, zgodnej ze specyfiką
funkcjonalną zespołów przemysło-
wych.
Eklektyczny sposób kształtowa-
nia reprezentują dwa zabytki wyso-
kiej klasy, realizowane w początko-
wej fazie robudowy hutnictwa rzą-
dowego. Plan zespołu i osiedla fa-
brycznego huty miedzi „Aleksandra”
w Białogonie (il. 3), adaptowanej
przez Lubeckiego na warsztaty me-
chaniczne, jest zbudowany na 5-
-osiowym, gwiaździstym układzie
dróg organizujących przestrzeń osie-
dla. Środkowe ramię tej gwiazdy,
prowadzące główny dojazd do zakła-
dów zostało zamknięte placem fa-
brycznym, obudowanym halami pro-
dukcyjnymi tworzącymi układ cour
d’honneur. Przed wejściem na teren
zakładów, strzeżonym symetryczny-
mi portierniami rozwija się. plac
osiedlowy na przecięciu osi założe-
nia. Symetrię układu podkreśla
uporządkowana zabudowa mieszkal-
na i architektura obudowy placu
fabrycznego. Całość założenia, jego
szczegóły i proporcje zdradzają wy-
trawny warsztat architektoniczny,
wykazując jednak istotne błędy
funkcjonalne, wynikające z przenie-
sienia żywcem (klasycznego wzoru
założenia pałacowego do tematyki
przemysłowej, temu wzorowi obcej.
Cały system zasilania, ze stawem
i kanałami został wyeliminowany
poza ramy kompozycji, a przebieg
elementów tego systemu sztucznie
nagięty do wymogów układu kom-
pozycyjnego. Podobne cechy forma-
lizmu nosi plan huty „Józefa” w
Samsonowie (il. 4) zmodernizowanej
przed 1823 r. Przecięcie dróg do-
jazdowych od wschodu i północy
zostało zamknięte wysokim akcen-
tem wieży wyciągu wodnego, wbu-
dowanej w trójramienny zespół hal,
otwarty wnętrzem cour d’honneur
w kierunku zachodnim, równolegle
do drogi wiodącej do Umińska. Staw
fabryczny jest nieco odsunięty i wią-
że się luźno tylko z zespołem zabu-
dowań huty. Kanał roboczy i od-
wadniający jest prowadzony łamaną
trasą tuneli podziemnych pod dro-
gami i zabudowaniami. Można
zwiedzić oba opisane zakłady nie
zauważywszy rozległych, wypełnio-
nych do dziś wodą stawów i roz-
winiętych systemów kanałów i ob-
wałowań. Tak istotne elementy o


II. 3. Białogon, huta „Aleksandra”
później warsztaty mechaniczne.
Układ przestrzenny zakładu i osie-
dla. (Wg planu z 1840 r., W AP
Radom)
wybitnych wartościach plastycznych
nie tylko nie zostały tu wykorzy-
stane w kompozycji przestrzennej,
ale całkowicie pominięte, zdeprecjo-
nowane a nawet częściowo znie-


II. 4. Samsonów, huta „Józefa”,
plan zakładu wielkopiecowego. (Wg
szkicu topograficznego autora)

kształcone na rzecz eklektycznie
przyjętego schematu.
Odmienne zasady rządziły bu-
dową wszystkich pozostałych zało-
żeń przemysłowych tej epoki w Za-


II. 5. Starachowice, zakład wielko-
piecowy, układ przestrzenny. (Wg
planu z 1853 r., WAP Radom)

głębiu Staropolskim. Rezygnowano
z reprezentacyjności wjazdu dążąc
jedynie do osiowego uporządkowa-
nia zespołów zabudowy na tle swo-
bodnego, funkcjonalnego układu
ujęć. Ich elementy wyznaczały osie
kompozycji lub kierunki tych osi
zachowując prostolinijny, właściwy
funkcjonalnie przebieg kanałów ro-
boczych, fabrycznych i upustowych.
Drogi dojazdowe i wewnętrzne
traktowano drugoplanowo, podkreś-
lając plac fabryczny, jako wnętrze
zamknięte, organizujące przestrzeń
służącą pracy. Zgodnie z taką za-
sadą powstało wiele założeń po-
czynając od prostych, lapidarnych
planów, kończąc na złożonych, wie-
loosiowych i wielownętrzowych pla-
nach wielkich zakładów. Przykłada-
mi najprostszych układów mogą
być plany takie jak: huty w Furma-
nowie i pudlingarni w Brodach Fa-
brycznych lub zakładu wielkopieco-
wego w Rejowie, gdzie zabudowę
organizuje jedna oś kompozycyjna,
lub dwuosiowe zespoły jak pudlin-
gami w Michałowie, huty Klimkie-
wicza w Ostrowcu Świętokrzyskim,
lub huty w Starachowicach (il. 5).
Zakład ten został założony w dość
znacznej odległości od zapory, przy
długim kanale roboczym, przebie-
gającym przez teren fabryczny pod-
ziemnym tunelem. Równolegle do
jego biegu założono wydłużony plac
fabryczny, którego jeden długi bok
zamyka zabudowa „części przygoto-
wawczej” zakładu, przeciwległy za-
budowa „części hutnej” z baterią
trzech wielkich pieców, wieżą wy-
ciągu wodnego na osi i halami od-
lewni na zapleczu. Wysoka bryła
zgeometryzowanej obudowy wiel-
kich pieców i akcent wieży giełdo-
wej wyznacza oś poprzeczną placu,
do której dostosowano symetryczną
zabudowę przeciwległej jego ścia-
ny. Boczne, krótkie boki placu
zamknięto niskimi budynkami za-
rządu z jednej i mieszkań oficja-
listów z drugiej strony. Teren był
porządnie ogrodzony i obsadzony
drzewami owocowymi, kolonia dom-
ków robotniczych nieco odsunięta
od zakładu (opis w Archiwum Bia-
łogońskim nr 110, AP. w Kielcach).
Bogaciej uformowany plan posiada
wielki, niedokończony zakład wiel-
kopiecowy w Bobrzy (il. 6), którego
realizacji zaniechano po upadku
powstania listopadowego. Wyzyska-
no tu celowo dość wąski przełom
rzeki Bobrzy o stromych zboczach
dla zamknięcia doliny potężną, ziem-
no-kamienną zaporą piętrzącą wody
na wysokość około 13 m i dla
dwupoziomowego rozwiązania planu

402