DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Miscellanea
DOI article:Dobrzeniecki, Tadeusz: Gotycki obraz z Olbierzowic: (Zagadnienia ikonografii i stylu)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47894#0049
MlSCELL ANEA
TADEUSZ DOBRZENIECKI
GOTYCKI OBRAZ Z OLBIERZOWIC
(ZAGADNIENIA IKONOGRAFII I STYLU)
Badania nad gotyckim malarstwem tablicowym
W Polsce napotykają liczne trudności. Jedną e nich
Jest niedostateczna znajomość naszego stanu posia-
dania zachowanych zabytków, których część jeszcze
tkwi w mrokach zapomnienia czy niewiedzy. Prze-
konują o tym dotychczasowe wyniki prowadzonej
inwentaryzacji, która chociaż jest jeszcze bardzo da-
leka od swego ostatecznego celu, to jednak ujaw-
niła już istnienie cennych dzieł malarskich, nie zna-
nych zainteresowanym mediewistom.
. Niezwykle korzystne dla naszych badań okazało
się skierowanie w 1968 r. do pracowni konserwa-
orskiej Muzeum Narodowego w Warszawie obrazu
ablicowego, który od 1882 r. jest w posiadaniu
Niepdkalanek, a pochodzi z Olbierzowic, miej-
scowości należącej w średniowieczu do powiatu
archidiakonatu sandomierskiego l.
, Zadaniem niniejszego artykułu jest analiza tre-
ciowa i formalna obrazu, która pozwoli określić
Jego związki z gotyckim malarstwem tablicowym
w Polsce.
Obraz w kształcie pionowego prostokąta2, zbłiżo-
ego do kwadratu, przedstawia na złotym tle stoją-
ego Chrystusa Bolesnego, ukazującego rany wznie-
lonych^ rąk i zwróconego ku Bolesnej Marii o mo-
Drlte™n|j'e złożonych dłoniach. Ważnym dopełnieniem
^.odstawienia tej grupy są napisy tłoczone na
imbach: „Salvator mundi adiuva nos” i „Sancta
‘aria ora pro nobis”.
Charakter fundacyjny obrazu poświadcza zbioro-
y Portret rodzinny, zwyczajowo rozdzielony w naj-
s?eJ ezęści tablicy na dwie grupy i opatrzony her-
™i małżonków: Grzymała i Rawicz.
Głównym tematem malowidła jest połączenie bo-
lesnych postaci Chrystusa i Marii w ideową całość,
obrazującą naczelną myśl średniowiecznej soterio-
logii, że dzieła Odkupienia dokonał Chrystus (Salva-
tor) przy czynnym współudziale Marii (corredemptio),
zadokumentowanym jej duchowym cierpieniem (com-
passio)3.
Sposób unaocznienia owej myśli w naszym obra-
zie jest końcowym etapem długiej tradycji przed-
stawieniowej, ulegającej stopniowym przeobrażeniom
zarówno treściowym, jak i formalnym. Do Polski
tradycja ta dotarła dwoma nurtami: począwszy od
końca XIV w. nurtem włoskim poprzez Czechy i, nie-
co później, niderlandzkim, zazwyczaj drogą pośred-
nich oddziały wań 4.
Właściwą wartość i znaczenie obrazu z Olbierzo-
wic zrozumiemy w pełni, gdy po prześledzeniu na
wybranych przykładach tradycji przedstawieniowej
znajdzietny w nim osobliwe zastosowanie formuły,
łączącej elementy południowe z północnymi oraz bez-
pośrednie korzystanie z wzorów malarstwa nider-
landzkiego przez twórcę, którego działalność malar-
ską w Polsce poznać można z innych jeszcze zacho-
wanych dzieł.
* * *
I. Około połowy VI w. powstały dwie płaskorzeź-
bione w kości słoniowej przez artystę bizantyjskiego
tabliczki, pierwotnie tworzące zapewne dyptyk5. Na
prawej tronuje w pozycji frontalnej i błogosławi na
sposób grecki uniesioną prawicą Chrystus, bez nim-
bu, o brodatym obliczu i długich włosach; lewą dło-
1 Ofiarowany w 1882 r. przez K. Ledóchowską; przecho-
wywany najpierw w Jarosławiu, a obecnie w kaplicy w Szy-
manowie (pow. Sochaczew); SS. Niepokalankom składam
Podziękowanie za udzielone mi informacje, udostępnienie mi
°brazu do zbadania w pracowni muzealnej i wyrażenie zgo-
cly na jego opublikowanie.
2 Wymiary: 107,2 cm X 76,2 cm.
3 Terminem ,,Corredemptrix” nazwał Marię po raz pierw-
szy anonimowy franciszkanin w „Tractatus de praeservatione
gloriosissimae Virginis Mariae”; - por. Enciclopedia Catto-
lica IV, 1950, szp. 640 s. v. Corredemptrice (G. ROSCHINI); —
opracowanie poruszanych tu zagadnień dali A. LUIS, Evo-
historicą doctrinae de Compassione B, Mariae yirginis
„Marianum” V, 1943, s. 280; - J. B. CABROL, De Corre-
demptione Beatae yirginis Mariae, Civitas Vaticana 1950.
4 Por. K. GUTMANÓWNA, Wpływy niderlandzkie na śred-
niowieczne malarstwo cechowe w środowisku krakowskim,
Kraków 1933; — rec. M. WALICKI, W kwestii flamizmu
w malarstwie cechowym krakowskim XV i XVI w., „Przegl.
Hist. Sztuki” III, 1932, s. 14-20; - M. LIBICKI, Zagadnienie
wpływów niderlandzkich w tzw. szkole sądeckiej, „Biul.
Hist. Sztuki” XXIX, 1967, nr 2, s. 228-232.
5 W. F. YOLBACH, Fruhchristliche Kunst. Die Kunst der
Spdtantike in West- und Ostrom, Munchen 1958, s. 88, iJ
224 (Pantokrator), 255 (Maria).
41
TADEUSZ DOBRZENIECKI
GOTYCKI OBRAZ Z OLBIERZOWIC
(ZAGADNIENIA IKONOGRAFII I STYLU)
Badania nad gotyckim malarstwem tablicowym
W Polsce napotykają liczne trudności. Jedną e nich
Jest niedostateczna znajomość naszego stanu posia-
dania zachowanych zabytków, których część jeszcze
tkwi w mrokach zapomnienia czy niewiedzy. Prze-
konują o tym dotychczasowe wyniki prowadzonej
inwentaryzacji, która chociaż jest jeszcze bardzo da-
leka od swego ostatecznego celu, to jednak ujaw-
niła już istnienie cennych dzieł malarskich, nie zna-
nych zainteresowanym mediewistom.
. Niezwykle korzystne dla naszych badań okazało
się skierowanie w 1968 r. do pracowni konserwa-
orskiej Muzeum Narodowego w Warszawie obrazu
ablicowego, który od 1882 r. jest w posiadaniu
Niepdkalanek, a pochodzi z Olbierzowic, miej-
scowości należącej w średniowieczu do powiatu
archidiakonatu sandomierskiego l.
, Zadaniem niniejszego artykułu jest analiza tre-
ciowa i formalna obrazu, która pozwoli określić
Jego związki z gotyckim malarstwem tablicowym
w Polsce.
Obraz w kształcie pionowego prostokąta2, zbłiżo-
ego do kwadratu, przedstawia na złotym tle stoją-
ego Chrystusa Bolesnego, ukazującego rany wznie-
lonych^ rąk i zwróconego ku Bolesnej Marii o mo-
Drlte™n|j'e złożonych dłoniach. Ważnym dopełnieniem
^.odstawienia tej grupy są napisy tłoczone na
imbach: „Salvator mundi adiuva nos” i „Sancta
‘aria ora pro nobis”.
Charakter fundacyjny obrazu poświadcza zbioro-
y Portret rodzinny, zwyczajowo rozdzielony w naj-
s?eJ ezęści tablicy na dwie grupy i opatrzony her-
™i małżonków: Grzymała i Rawicz.
Głównym tematem malowidła jest połączenie bo-
lesnych postaci Chrystusa i Marii w ideową całość,
obrazującą naczelną myśl średniowiecznej soterio-
logii, że dzieła Odkupienia dokonał Chrystus (Salva-
tor) przy czynnym współudziale Marii (corredemptio),
zadokumentowanym jej duchowym cierpieniem (com-
passio)3.
Sposób unaocznienia owej myśli w naszym obra-
zie jest końcowym etapem długiej tradycji przed-
stawieniowej, ulegającej stopniowym przeobrażeniom
zarówno treściowym, jak i formalnym. Do Polski
tradycja ta dotarła dwoma nurtami: począwszy od
końca XIV w. nurtem włoskim poprzez Czechy i, nie-
co później, niderlandzkim, zazwyczaj drogą pośred-
nich oddziały wań 4.
Właściwą wartość i znaczenie obrazu z Olbierzo-
wic zrozumiemy w pełni, gdy po prześledzeniu na
wybranych przykładach tradycji przedstawieniowej
znajdzietny w nim osobliwe zastosowanie formuły,
łączącej elementy południowe z północnymi oraz bez-
pośrednie korzystanie z wzorów malarstwa nider-
landzkiego przez twórcę, którego działalność malar-
ską w Polsce poznać można z innych jeszcze zacho-
wanych dzieł.
* * *
I. Około połowy VI w. powstały dwie płaskorzeź-
bione w kości słoniowej przez artystę bizantyjskiego
tabliczki, pierwotnie tworzące zapewne dyptyk5. Na
prawej tronuje w pozycji frontalnej i błogosławi na
sposób grecki uniesioną prawicą Chrystus, bez nim-
bu, o brodatym obliczu i długich włosach; lewą dło-
1 Ofiarowany w 1882 r. przez K. Ledóchowską; przecho-
wywany najpierw w Jarosławiu, a obecnie w kaplicy w Szy-
manowie (pow. Sochaczew); SS. Niepokalankom składam
Podziękowanie za udzielone mi informacje, udostępnienie mi
°brazu do zbadania w pracowni muzealnej i wyrażenie zgo-
cly na jego opublikowanie.
2 Wymiary: 107,2 cm X 76,2 cm.
3 Terminem ,,Corredemptrix” nazwał Marię po raz pierw-
szy anonimowy franciszkanin w „Tractatus de praeservatione
gloriosissimae Virginis Mariae”; - por. Enciclopedia Catto-
lica IV, 1950, szp. 640 s. v. Corredemptrice (G. ROSCHINI); —
opracowanie poruszanych tu zagadnień dali A. LUIS, Evo-
historicą doctrinae de Compassione B, Mariae yirginis
„Marianum” V, 1943, s. 280; - J. B. CABROL, De Corre-
demptione Beatae yirginis Mariae, Civitas Vaticana 1950.
4 Por. K. GUTMANÓWNA, Wpływy niderlandzkie na śred-
niowieczne malarstwo cechowe w środowisku krakowskim,
Kraków 1933; — rec. M. WALICKI, W kwestii flamizmu
w malarstwie cechowym krakowskim XV i XVI w., „Przegl.
Hist. Sztuki” III, 1932, s. 14-20; - M. LIBICKI, Zagadnienie
wpływów niderlandzkich w tzw. szkole sądeckiej, „Biul.
Hist. Sztuki” XXIX, 1967, nr 2, s. 228-232.
5 W. F. YOLBACH, Fruhchristliche Kunst. Die Kunst der
Spdtantike in West- und Ostrom, Munchen 1958, s. 88, iJ
224 (Pantokrator), 255 (Maria).
41