DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Mossakowski, Stanisław: Rezydencja Ujazdowska Stanisława Herakliusza Lubomirskiego
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.47894#0377
R
R
A W
STANISŁAW MOSSAKOWSKI
REZYDENCJA UJAZDOWSKA STANISŁAWA HERAKL1USZA LUBOMIRSKIEGO
Do najsłabiej znanych okresów w dziejach zamku
ujazdowskiego i powiązanych z nim pawilonów par-
kowych należy ostatnia ów. w. XVII, kiedy stano-
wił on własność Stanisława Herakfliusza Lubomirskie-
go. Próba uściślenia historii podwarszawskiej rezy-
dencji w tym właśnie okresie, precyzyjniejsze ustale-
nie chronologii budowy poszczególnych pawilonów
i ich pierwotnego wyglądu, a także interpretacja pro-
gramu ideowego Ermiitażu i Arkadii oraz geneza form
architektonicznych Łazienki — to cele niniejszego
opracowania.
Zbudowany pomiędzy latami 1606—43 w sąsiedz-
twie starszego, szesnastowiecznego drewnianego
dworu, nowy murowany zamek królewski w Ujazdo-
wi© 1 został w r. 1668 ofiarowany przez króla Jana
Kazimierza podkomorzemu koronnemu Teodorowi
Denhoffowi2. Darowizna ta napotkała jednak szereg
trudności, o czym dowiadujemy się z opartej, na od-
powiednich dokumentach osiemnastowiecznej infor-
macji źródłowej: „Jan Kazimierz następującego roku
1668 immediate przed abdykacją darował prawem
dziedzicznym pałac ujazdowski z gruntem Denhoffowi
podkomorzemu koronnemu, dał oraz onemuż i przy-
wilej na wieś Ujazdów jako królewszczyznę. Przy ob-
jęciu tego dziedzictwa pałacu i gruntu dwie miał
1 W. KIESZKOWSKI, Zamek Ujazdowski, „Stolica”, IV,
1949, nr 16/17, 17-24.IV, s. 7; - G. CIOŁEK, Plan Ujazdowa
z 1606 roku, „Kwart. Arch. i Urb.”, V, 1960, s. 550-552 i „Rocz.
Warsz.” II, 1961, s. 314-322; - A. LUTOSTANSKA, Rezyden-
cja Wazów w Ujazdowie pod Warszawą, „Kwart. Arch.
i Urb.”, VII, 1962, s. 27-43 oraz A. MIŁOBĘDZKI, Projekty
zamków Zygmunta III w archiwum Tylmana van Gameren,
„Biul. Hist. Sztuki”, XXII, 1960, nr 4, s. 365-368, który roz-
poznał domniemane projekty zamku ujazdowskiego wśród
rysunków zbioru Tylmana (rys. nr 466 recto).
2 Por. m. in. W. TATARKIEWICZ, Ujazdów i początki
Łazienek stanisławowskich, „Spr. Tow. Nauk. Warsz.” Wydz.
II, XXVI, 1933, s. 5; — tenże, Łazienki warszawskie, War-
szawa 1957, s. 9 (wyd. 2, Warszawa 1968, s. 9) oraz KIESZ-
KOWSKI, jw., s. 7.
Panu Profesorowi Władysławowi Tatarkiewiczowi
przeszkody Denhoff: pierwszą od Rzeczypospolitej,
która wywodziła, że ten pałac Zygmunt III wystawił
na gruncie królewszczyźny, dopełniając obietnic in
pactis connentis względem zbudowania pięciu zam-
ków, a zatym dziedzictwem swoim być mieniła, z te-
go powodu wyznaczona była komisja od tegoż króla
tegoż samego roku do wymiaru i rozeznania gruntu,
na którym pałac wystawiony, i dowiedziono, że na
gruncie kupionym od XX. Augustianów, przez co
w pretensji swojej RP [olita] zaspokojoną została.
Drugą zaś przeszkodę miał Denhoff od XX. Augustia-
nów wywodzących nieprawność alienacji dóbr klasz-
tornych przez króla Zygmunta III wymuszonej, a stąd
niedopuszczających intromissji i formujących proces,
tak dalece iż musiał się z niemi godzić płacąc im
2000 zł. Uczynili zatym onemuż rezygnację jednego
tego łanu, na którym pałac, salnum et integrum ius
zachowując do drugiego w possesji podówczas Paca
zostającego, na którym Belweder. Tranzakcja ta jest
feria 3-tia pridie SS. Trium Regum in Curia Reg.
Varsaviensis 1672 roku”3.
Uregulowawszy sprawę darowizny nowy właściciel
niedługo cieszył się pozyskaną rezydencją. W latach
1672—73 użytkował ją bowiem prymas Mikołaj Praż-
mowski, zmarły właśnie tam 15 kwietnia 1673 4, a w
3 AGAD, Arch. ks. Józefa Poniatowskiego, nr A/119, k. 2
recto. Opisanie sytuacji, natury praw possesji, granic, przy-
ległości kwestii zachodzących i różnych okoliczności dóbr
Jazdowa.
4 Przebywający wtedy w Warszawie Ulryk Werdum
w swoim dzienniku pod datą 18 czerwca 1672 r. podaje nie-
ściśle, że zamek ujazdowski, wraz z leżącą obok wsią i ko-
ściołem, należał do prymasa Prażmowskiego (K. LISKE, Cu-
dzoziemcy w Polsce, Lwów 1876, s. 190). Natomiast z notatki
Hieronima Pinocciego w tomie efemeryd dowiadujemy się
(pod datą 15 kwietnia 1673 r.), że: „A hora 1 in circa D. M.
mori in Ujazdowa Monsign[ore] Nicoló Prażmowski Arcie
[vescovo] di Gnezna...” (J. HECKER, Motuum caelestium
ephemerides ab anno 1666 ad 1680, Gedani 1662, egz. w Bibl.
Jagiell. sygn. 56074 II).
363
R
A W
STANISŁAW MOSSAKOWSKI
REZYDENCJA UJAZDOWSKA STANISŁAWA HERAKL1USZA LUBOMIRSKIEGO
Do najsłabiej znanych okresów w dziejach zamku
ujazdowskiego i powiązanych z nim pawilonów par-
kowych należy ostatnia ów. w. XVII, kiedy stano-
wił on własność Stanisława Herakfliusza Lubomirskie-
go. Próba uściślenia historii podwarszawskiej rezy-
dencji w tym właśnie okresie, precyzyjniejsze ustale-
nie chronologii budowy poszczególnych pawilonów
i ich pierwotnego wyglądu, a także interpretacja pro-
gramu ideowego Ermiitażu i Arkadii oraz geneza form
architektonicznych Łazienki — to cele niniejszego
opracowania.
Zbudowany pomiędzy latami 1606—43 w sąsiedz-
twie starszego, szesnastowiecznego drewnianego
dworu, nowy murowany zamek królewski w Ujazdo-
wi© 1 został w r. 1668 ofiarowany przez króla Jana
Kazimierza podkomorzemu koronnemu Teodorowi
Denhoffowi2. Darowizna ta napotkała jednak szereg
trudności, o czym dowiadujemy się z opartej, na od-
powiednich dokumentach osiemnastowiecznej infor-
macji źródłowej: „Jan Kazimierz następującego roku
1668 immediate przed abdykacją darował prawem
dziedzicznym pałac ujazdowski z gruntem Denhoffowi
podkomorzemu koronnemu, dał oraz onemuż i przy-
wilej na wieś Ujazdów jako królewszczyznę. Przy ob-
jęciu tego dziedzictwa pałacu i gruntu dwie miał
1 W. KIESZKOWSKI, Zamek Ujazdowski, „Stolica”, IV,
1949, nr 16/17, 17-24.IV, s. 7; - G. CIOŁEK, Plan Ujazdowa
z 1606 roku, „Kwart. Arch. i Urb.”, V, 1960, s. 550-552 i „Rocz.
Warsz.” II, 1961, s. 314-322; - A. LUTOSTANSKA, Rezyden-
cja Wazów w Ujazdowie pod Warszawą, „Kwart. Arch.
i Urb.”, VII, 1962, s. 27-43 oraz A. MIŁOBĘDZKI, Projekty
zamków Zygmunta III w archiwum Tylmana van Gameren,
„Biul. Hist. Sztuki”, XXII, 1960, nr 4, s. 365-368, który roz-
poznał domniemane projekty zamku ujazdowskiego wśród
rysunków zbioru Tylmana (rys. nr 466 recto).
2 Por. m. in. W. TATARKIEWICZ, Ujazdów i początki
Łazienek stanisławowskich, „Spr. Tow. Nauk. Warsz.” Wydz.
II, XXVI, 1933, s. 5; — tenże, Łazienki warszawskie, War-
szawa 1957, s. 9 (wyd. 2, Warszawa 1968, s. 9) oraz KIESZ-
KOWSKI, jw., s. 7.
Panu Profesorowi Władysławowi Tatarkiewiczowi
przeszkody Denhoff: pierwszą od Rzeczypospolitej,
która wywodziła, że ten pałac Zygmunt III wystawił
na gruncie królewszczyźny, dopełniając obietnic in
pactis connentis względem zbudowania pięciu zam-
ków, a zatym dziedzictwem swoim być mieniła, z te-
go powodu wyznaczona była komisja od tegoż króla
tegoż samego roku do wymiaru i rozeznania gruntu,
na którym pałac wystawiony, i dowiedziono, że na
gruncie kupionym od XX. Augustianów, przez co
w pretensji swojej RP [olita] zaspokojoną została.
Drugą zaś przeszkodę miał Denhoff od XX. Augustia-
nów wywodzących nieprawność alienacji dóbr klasz-
tornych przez króla Zygmunta III wymuszonej, a stąd
niedopuszczających intromissji i formujących proces,
tak dalece iż musiał się z niemi godzić płacąc im
2000 zł. Uczynili zatym onemuż rezygnację jednego
tego łanu, na którym pałac, salnum et integrum ius
zachowując do drugiego w possesji podówczas Paca
zostającego, na którym Belweder. Tranzakcja ta jest
feria 3-tia pridie SS. Trium Regum in Curia Reg.
Varsaviensis 1672 roku”3.
Uregulowawszy sprawę darowizny nowy właściciel
niedługo cieszył się pozyskaną rezydencją. W latach
1672—73 użytkował ją bowiem prymas Mikołaj Praż-
mowski, zmarły właśnie tam 15 kwietnia 1673 4, a w
3 AGAD, Arch. ks. Józefa Poniatowskiego, nr A/119, k. 2
recto. Opisanie sytuacji, natury praw possesji, granic, przy-
ległości kwestii zachodzących i różnych okoliczności dóbr
Jazdowa.
4 Przebywający wtedy w Warszawie Ulryk Werdum
w swoim dzienniku pod datą 18 czerwca 1672 r. podaje nie-
ściśle, że zamek ujazdowski, wraz z leżącą obok wsią i ko-
ściołem, należał do prymasa Prażmowskiego (K. LISKE, Cu-
dzoziemcy w Polsce, Lwów 1876, s. 190). Natomiast z notatki
Hieronima Pinocciego w tomie efemeryd dowiadujemy się
(pod datą 15 kwietnia 1673 r.), że: „A hora 1 in circa D. M.
mori in Ujazdowa Monsign[ore] Nicoló Prażmowski Arcie
[vescovo] di Gnezna...” (J. HECKER, Motuum caelestium
ephemerides ab anno 1666 ad 1680, Gedani 1662, egz. w Bibl.
Jagiell. sygn. 56074 II).
363