Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (31.1969)

TADEUSZ CHRZANOWSKI, MAIRIAN KORNECKI

DWA NIEZNANE PASTORAŁY POMORSKIE

W trakcie przeprowadzanej w r. 1®67 inwenta-
ryzacji zabytków powiatu puckiego, w zespole: Ry-
szard Brykowski, Tadeusz Chrzanowski i Marian
Kornecki, dokonane zostało w kościele w Żarnowcu
ciekawe odkrycie, które ujawniło dwa pastorały, nie
znane dotychczas nauce. Fakt, że obiekty te pomi-
nęła dotychczasowa literatura, a szczególnie inwen-
taryzacja Heisego oraz książka Makowskiego Sztuka
na Pomorzu1, da się wyjaśnić dość niezwykłym ich
umieszczeniem. Obydwa bowiem pastorały znajdują
się wetknięte w ręce barokowych rzeźb śś. Benedykta
i Scholastyki, a same rzeźby ustawione są dość wy-
soko, na uskoku muru w połowie długości ściany pn.
i pd. kościoła. Oddalenie od patrzącego i zakurzenie
metalowych zabytków wywoływało złudzenie, iż sta-
nowią one jednorodny element z rzeźbami. Dopiero
zdjęcie ich i obejrzenie z bliska pozwoliło w pełni
ocenić zarówno historyczne, jak i artystyczne ich
znaczenie.
Znaczenie to uwypuklone zostało najlepiej w pra-
cy A. Bochnaka i J. Pagaczewskiego o polskim rze-
miośle artystycznym wieków średnich2, w której
w związku z omawianym pastorałem ,z 1445 r. kra-
kowskiego biskupa sufragana Jerzego autorzy stwier-
dzają, że jest -to jedyny pastorał polski z w. XV.
Warto zaznaczyć, że w całej pracy omówiono po-
nadto jeszcze tylko drugi pastorał znajdujący się
w Płocku, a stanowiący niegdyś własność biskupa
Krzyckiego (z lat 1527—35). Dwa inne średniowieczne
pastorały, biskupa Gołańczowskiego we Włocławku
i arcybiskupa lwowskiego Jakuba Strepy, autorzy
uznają za dzieła importu3. Tymczasem już na pierw-
szy rzut oka można było stwierdzić, że jeden z źar-
nowskich pastorałów należy właśnie do epoki go-
tyckiej, drugi natomiast — dzieło późnego rene-
sansu — jest pracą autoryzowaną i dzięki inskrypcji
historycznie umiejscowioną.
Pastorał gotycki składa się z trzech odrębnych
członów: właściwej laski, elementu pośredniego
o -charakterze nodusu i kurwatury, czyli zakrzywie-
nia. Laska drewniana, okrągła obita jest blachą
z pionowymi drutami ułatwiającymi uchwyt. Nodus
jest również trójdzielny: część środkowa o charak-
terze „kapliczkowym” wielo-boczna, ażurowa, -opięta
częściowo ukraszonymi odlewanymi szkarpami, lu-
kami i fialami — jest naśladownictwem form
architektonicznych; występują na niej okienka bliź-
nie i -czterolistne przezrocza. Od góry i dołu ujmują
„kapliczkę” koliste, spłaszczone zakrępowania, oży-
1 J. HEISE, Die Bau- und Kunstdenkmaler der Proninz
Westpreussen I, Danzig 1884; — B. MAKOWSKI, Sztuka na
Pomorzu, Toruń 1932.
2 A. BOCHNAK, J. PAGACZEWSKI, Polskie rzemiosło
artystyczne wieków średnich, Kraków 1959, s. 94—95 oraz 146.
3 BOCHNAK, PAGACZEWSKI, jw., S. 13-14.

wionę występującymi na przemian guzami i pół-
szlachetnymi kamieniami -(dziś już w znacznej mie-
rze nie zachowanymi). Guzy posiadają formę typową
dla nodusów gotyckich kielichów mszalnych, to zna-
czy kończą się przekątnie ustawionymi kwadratowy-
mi tarczkami, na których umieszczone grawerowane,
m-inuskułowe litery układają się w imię I H E S V S.
Zakrzywienie jest czworoboczne, zwężające się ku
końcowi i ma formę wykształconą w gotyku: wolu-
tową, w której zatracono formę pierwotną wywo-
dzącą się z laski pasterskiej, gdzie sam koniec odgi-
nał się w kierunku zewnętrznym. Ma skromną
dekorację złożoną z kamieni półszlachetnych osadzo-
nych na -płaszczyznach bocznych oraz zakręconych
blaszek na grzbiecie, które — imitując liście — na-
wiązują do symbolicznej interpretacji pastorału jako
kwitnącej laski Aarona. Najciekawszym elementem
w żarnowieckim pastorale gotyckim jest wypełnia-
jąca zakrzywienie, odlana dwustronna plakietka
z przedstawieniem Tronującej -Madonny z Dzieciąt-
kiem. Madonna w koronie i bogato drapujących się
szatach trzyma na lewej ręce Dzieciątko, prawą -po-
dając Mu jabłko; tron zwieńczony ozdobnym balda-
chimem ujęty jest po bokach sterczynkami. Właśnie
owa plakietka o wyraźnych jeszcze cechach stylu
„miękkiego” oraz prostota form „kapliczkowego” no-
dusa pozwalają pastorał żarnowiecki zaliczyć do
dzieł w. XV i umiejscowić go ostrożnie przed po-
łową tego stulecia. Prostota form gotyckiego pasto-
rału żarnowieckiego przemawia ponadto za tym, że
powstał on na obszarze Pomorza, posiada bowiem ce-
chy charakteryzujące znane nauce dzieła miejscowych
średniowiecznych warsztatów. Dzieła te co prawda
pochodzą przede wszystkim ze schyłku XIV i po-
czątku XV w., ponieważ częste w tym stuleciu wojny
wpływają hamująco na działalność artystyczną, nie-
mniej działalność ta nie wygasa i krzewi się szcze-
gólnie w ośrodkach monastycznych, mniej narażo-
nych na rabunki, jak o tym świadczy chociażby
fundacja w r. 1444 znanego tryptyku kartuskiego4.
Zarówno za datowaniem, jak -i środowiskiem, w któ-
rym powstał omawiany pastorał, przemawiać może
również jego treść przedstawieniowa; wyobrażenie
Tronującej Matki Boskiej z Dzieciątkiem należy bo-
wiem do najliczniej występującego typu ikonogra-
ficznego plastyki pomorskiej XIV i 1. połowy XV w.
(m. in. rzeźby w Grucie. Kurkocinie, Ostromecku,
Rywałdzie, Mątawach, Jeziernii-ku, Niedźwiedzicy
oraz aż dwie w samym Żarnowcu)5.
4 K. H. CLASEN, Die mittelalterliche Bildhauerkunst im
Deutschordensland Preussen, Berlin 1939, s. 242—244, nr kat.
236, 11. 326 i 327.
5 T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Nieznane rzeźby
gotyckie kręgu pomorskiego, „Rocz. Hl-st. Sztuki”, t. VIII
(w druku).

195