DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Miscellanea
DOI article:Bolechowska-Przewłocka, Zofia: Z zagadnień architektury przemysłowej w okresie Oświecenia w Polsce
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47894#0069
ZOFIA BOLECHO WSK A -PRZE WŁO CK A
Z ZAGADNIEŃ ARCHITEKTURY PRZEMYSŁOWEJ
W OKRESIE OŚWIECENIA W POLSCE*
1. Problematyka architektury przemysłowej w
okresie Oświecenia w Polsce nie doczekała się do-
tąd wyczerpujące opracowania1. Autorka zdaje so-
bie sprawę z tego, że również ten artykuł nie obej-
muje całości zagadnienia. Na kilkunastu wybranych
Przykładach pragnie ona zwrócić uwagę na charak-
ter stylowy tej architektury i jej odrębność.
Pozycjami wyjściowymi do niniejszej pracy były
Plansze z projektami architektonicznymi budynków
Przemysłowych, znajdujące się w Gabinecie Rycin
Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, zawarte
W zbiorach królewskich, Patka, Jeżewskiego i Potoc-
kich z Łańcuta2, oraz plansze przechowywane w
Dziale Grafiki Muzeum Narodowego w Warszawie,
Pochodzące ze zbiorów Radziwiłłów z Nieborowa
1 Lubomirskich z Małej Wisi. Materiały rękopiśmien-
ne> na których autorka się oparła, znajdują się
w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie
w zespołach Archiwum Komisji Ekonomicznej Skar-
bu Królewskiego i Archiwum Gospodarczego Pry-
masa M. Poniatowskiego. Korzystała również z lite-
ratury pamiętnikarskiej.
W pracy omówione są niektóre z najbardziej roz-
powszechnionych w 2. połowie XVIII w. budynków
'Przemysłowych, jak browary, gorzelnie, młyny, manu-
* Artykuł ten jest skrótem pracy magisterskiej pt. Archi-
tektura przemysłowa w okresie Oświecenia w Polsce, pisa-
nei w latach 1964/65 w Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej
Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego pod
kierunkiem Prof. dra Stanisława Lorentza, któremu na tym
hiiejscu pragnę serdecznie podziękować. Dziękuję również
diowi T. Jaroszewskiemu za wiele cennych uwag oraz Prof.
drowi Stefanowi Kozakiewiczowi za cenne konsultacje, jakich
mi udzielił w przygotowaniu tej pracy do druku.
1 Do zagadnienia przemysłu w okresie Oświecenia zob.
rn' in.: T. KORZON, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława
Augusta, Kraków-Warszawa 1897, t. II; - J. KOŁACZKOWSKI,
Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce,
raków 1888; — W. KULA, Szkice o manufakturach w Polsce
w XVin wieku, Warszawa 1956, a także J. OSIŃSKI, Opisa-
me polskich żelaza fabryk..., Warszawa 1782; - H. ŁABĘCKI,
Górnictwo w Polsce, Warszawa 1841, t. I, II; - Zarys historii
faktury sukna, fabryka porcelany i fajansu, a tak-
że odlewnia żelaza; większość ich znana jest jedynie
poprzez projekty. Wiążą się one z inicjatywami prze-
mysłowymi takich magnatów jak ks. August Czar-
toryski, kls. Michał Hieronim Radziwiłł, ks. Aleksan-
der Sapieha, ks. Józef Klemens Czartoryski i pod-
skarbi Antoni Tyizenhauiz, naj bliższy współpracownik
króla Stanisława Augusta w pracach nad rozwojem
przemysłu w Polsce, oraz z przedsięwzięciami nie-
których zamożnych mieszczan, np. Piotra Teppera.
W zgromadzonym materiale zabytkowym wyod-
rębnia się dwie grupy. Do pierwszej z nich należą
budynki przemysłowe, których elewacje miały cha-
rakter pałacowy, względnie stanowiły część założeń
pałacowych (Im. in. browar Iz gorzelnią w Sokółce).
Druga grupa różni się od poprzedniej prostotą
i znaczną oszczędnością w detalu architektonicznym
(nip. młyn w Raszynie). Prócz wyżej wymienionych
dwóch grup fabryka żelaza w Antoninowie stanowi
przykład kompleksu budynków o prymitywnym cha-
rakterze, bez walorów artystycznych.
2. W 3. ćwierci XVIII w. powstał w Moszczą-
nach-Łazach czynny do 1820 r., wielki browar z go-
rlzelnlią, ufundowany przez kls. Augusta Aleksandra
Czartoryskiego, wojewodę ruskiego; w roku tym Ma-
ria kis. Wirtemberska ofiarowała Moszczany siostrom
włókiennictwa na ziemiach polskich do końca XVIII wieku,
pod red. J. KAMlNSKIEJ, I. TURNAU, Wrocław 1966.
Duży rozwój przemysłu rozpoczął się w Polsce dopiero
po r. 1815, a więc dotychczas publikowane prace omawiające
problem budownictwa przemysłowego dotyczą przede wszyst-
kim okresu Królestwa Kongresowego i tak np.: W. OSTROW-
SKI, Budownictwo przemysłowe Zagłębia Staropolskiego
w okresie Królestwa Kongresowego, Prace IUA, Warszawa
1951, t. I, z. 2, s. 71-86; - J. ZACHWATOWICZ, Architektura
polska do połowy XIX w., Warszawa 1952, s. 25; - A. MIŁO-
BĘDZKI, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa
1963, s. 230-231; - W. KALINOWSKI, Budynki przemysłowe
manufaktur włókienniczych w Królestwie Polskim 1815—1830,
„Kwart. Arch. i Urb.” VI, 1961, z. 3, s. 217—241.
2 S. SAWICKA, T. SULERZYSKA, J. FRENKLER, Ka-
talog rysunków architektonicznych (masz, w Gab. Ryc. BUW).
61
Z ZAGADNIEŃ ARCHITEKTURY PRZEMYSŁOWEJ
W OKRESIE OŚWIECENIA W POLSCE*
1. Problematyka architektury przemysłowej w
okresie Oświecenia w Polsce nie doczekała się do-
tąd wyczerpujące opracowania1. Autorka zdaje so-
bie sprawę z tego, że również ten artykuł nie obej-
muje całości zagadnienia. Na kilkunastu wybranych
Przykładach pragnie ona zwrócić uwagę na charak-
ter stylowy tej architektury i jej odrębność.
Pozycjami wyjściowymi do niniejszej pracy były
Plansze z projektami architektonicznymi budynków
Przemysłowych, znajdujące się w Gabinecie Rycin
Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, zawarte
W zbiorach królewskich, Patka, Jeżewskiego i Potoc-
kich z Łańcuta2, oraz plansze przechowywane w
Dziale Grafiki Muzeum Narodowego w Warszawie,
Pochodzące ze zbiorów Radziwiłłów z Nieborowa
1 Lubomirskich z Małej Wisi. Materiały rękopiśmien-
ne> na których autorka się oparła, znajdują się
w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie
w zespołach Archiwum Komisji Ekonomicznej Skar-
bu Królewskiego i Archiwum Gospodarczego Pry-
masa M. Poniatowskiego. Korzystała również z lite-
ratury pamiętnikarskiej.
W pracy omówione są niektóre z najbardziej roz-
powszechnionych w 2. połowie XVIII w. budynków
'Przemysłowych, jak browary, gorzelnie, młyny, manu-
* Artykuł ten jest skrótem pracy magisterskiej pt. Archi-
tektura przemysłowa w okresie Oświecenia w Polsce, pisa-
nei w latach 1964/65 w Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej
Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego pod
kierunkiem Prof. dra Stanisława Lorentza, któremu na tym
hiiejscu pragnę serdecznie podziękować. Dziękuję również
diowi T. Jaroszewskiemu za wiele cennych uwag oraz Prof.
drowi Stefanowi Kozakiewiczowi za cenne konsultacje, jakich
mi udzielił w przygotowaniu tej pracy do druku.
1 Do zagadnienia przemysłu w okresie Oświecenia zob.
rn' in.: T. KORZON, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława
Augusta, Kraków-Warszawa 1897, t. II; - J. KOŁACZKOWSKI,
Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce,
raków 1888; — W. KULA, Szkice o manufakturach w Polsce
w XVin wieku, Warszawa 1956, a także J. OSIŃSKI, Opisa-
me polskich żelaza fabryk..., Warszawa 1782; - H. ŁABĘCKI,
Górnictwo w Polsce, Warszawa 1841, t. I, II; - Zarys historii
faktury sukna, fabryka porcelany i fajansu, a tak-
że odlewnia żelaza; większość ich znana jest jedynie
poprzez projekty. Wiążą się one z inicjatywami prze-
mysłowymi takich magnatów jak ks. August Czar-
toryski, kls. Michał Hieronim Radziwiłł, ks. Aleksan-
der Sapieha, ks. Józef Klemens Czartoryski i pod-
skarbi Antoni Tyizenhauiz, naj bliższy współpracownik
króla Stanisława Augusta w pracach nad rozwojem
przemysłu w Polsce, oraz z przedsięwzięciami nie-
których zamożnych mieszczan, np. Piotra Teppera.
W zgromadzonym materiale zabytkowym wyod-
rębnia się dwie grupy. Do pierwszej z nich należą
budynki przemysłowe, których elewacje miały cha-
rakter pałacowy, względnie stanowiły część założeń
pałacowych (Im. in. browar Iz gorzelnią w Sokółce).
Druga grupa różni się od poprzedniej prostotą
i znaczną oszczędnością w detalu architektonicznym
(nip. młyn w Raszynie). Prócz wyżej wymienionych
dwóch grup fabryka żelaza w Antoninowie stanowi
przykład kompleksu budynków o prymitywnym cha-
rakterze, bez walorów artystycznych.
2. W 3. ćwierci XVIII w. powstał w Moszczą-
nach-Łazach czynny do 1820 r., wielki browar z go-
rlzelnlią, ufundowany przez kls. Augusta Aleksandra
Czartoryskiego, wojewodę ruskiego; w roku tym Ma-
ria kis. Wirtemberska ofiarowała Moszczany siostrom
włókiennictwa na ziemiach polskich do końca XVIII wieku,
pod red. J. KAMlNSKIEJ, I. TURNAU, Wrocław 1966.
Duży rozwój przemysłu rozpoczął się w Polsce dopiero
po r. 1815, a więc dotychczas publikowane prace omawiające
problem budownictwa przemysłowego dotyczą przede wszyst-
kim okresu Królestwa Kongresowego i tak np.: W. OSTROW-
SKI, Budownictwo przemysłowe Zagłębia Staropolskiego
w okresie Królestwa Kongresowego, Prace IUA, Warszawa
1951, t. I, z. 2, s. 71-86; - J. ZACHWATOWICZ, Architektura
polska do połowy XIX w., Warszawa 1952, s. 25; - A. MIŁO-
BĘDZKI, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa
1963, s. 230-231; - W. KALINOWSKI, Budynki przemysłowe
manufaktur włókienniczych w Królestwie Polskim 1815—1830,
„Kwart. Arch. i Urb.” VI, 1961, z. 3, s. 217—241.
2 S. SAWICKA, T. SULERZYSKA, J. FRENKLER, Ka-
talog rysunków architektonicznych (masz, w Gab. Ryc. BUW).
61