DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Miscellanea
DOI article:Ratkowska, Paulina: Ikona "Wątpienia Tomaszowego" w Muzeum Narodowym w Warszawie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47894#0149
MISCE LLANEA
PAULINA RATKOWSKA
IKONA „WĄTPIENIA TOMASZOWEGO”
W MUZEUM NARODOWYM W WARSZAWIE
Powiedzieli mu tedy drudzy uczniowie:
Widzieliśmy Pana. A on im rzekł: Jeśli
nie ujrzę w ręku Jego przebicia goździ
a nie włożę palca mego na miejsce goździ
i nie włożęli ręki mojej w bok Jego, nie
uwierzę (Jan XX, 25).
Jednym z wybitnych polskich badaczy — miłośni-
ków starożytności słowiańskiej u schyłku XIX w. był
Józef Choynowśki. Jak pisze o nim J. Kostrzewski:
„drogą licznych ale nie zawsze metodycznie przepro-
wadzanych badań terenowych zgromadził Choynow-
ski bogatą kolekcję wykopalisk z Ukrainy i Rusi Po-
łudniowej, którą opisał w katalogach, wydanych
w języku rosyjskim i polskim, i złożył w depozycie
w zbiorach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych
w Warszawie” x. Stąd w r. 19'23 przeszła ona do Mu-
zeum Narodowego w Warszawie. Najcenniejszym mo-
że zabytkiem zbioru Choynowskiego, szczęśliwie oca-
lałym w czasie ostatniej wojny, jest miniaturowa
ikona Wątpienia Tomaszowego - (ii. II), następująco
określona w katalogu polskim kolekcji: „kamienny
bizantyjski kwadratowy obraz z zielonego jaspisu, na
którym nadzwyczaj misternej roboty reliefnie wy-
obrażone są dwie postacie: stojącego Chrystusa z pod-
niesioną do góry prawą ręką i apostoła Tomasza, do-
tykającego się prawą ręką do przebitej w boku Chry-
stusa rany: w górze napis grecki — św. Tomasz,
a obok nimbu nad głową Chrystusa monogram jego
imienia. Obrazek ten znaleziono na miejscu, gdzie
była w X w. poniżej Kaniowa forteca Rodnia, w któ-
rej w 980 r. mieszkał Wielki Książę Kijowski Jaro-
połk I ze swą żoną piękną Greczynką, która przy-
wieziona była przez jego ojca Światosława z grec-
kiego klasztoru, wzięta jako branka i wydana zamąż
za Wielkiego Księcia. Wysokość obrazu 4 a szerokość
3 cm. Poprawny rysunek i misterne dłuto na naj-
1 J. KOSTRZEWSKI, Dzieje polskich badań prehistorycz-
nych, Poznań 1949, s. 127.
2 Nr inw. 32455.
3 Słowianie w czasach prehistorycznych podług znalezio-
nych w ziemi pamiątek ich bytu i z okresu panowania nad
niemi Scytów, Sarmatów, Gotów i Litwinów a również Opi-
sanie archeologicznych zbiorów dla objaśnienia sposobem, po-
twardszym kamieniu zadziwiają rzeźbiarzy”1 2 3. Wersja
rosyjska katalogu4 nieco rozszerza wiadomości o po-
chodzeniu ikonki: „znaleziona została [...] przez za-
rządzającego majątkiem ziemianina Mandryki, daw-
nego właściciela wsi Piekary, zbudowanej na ruinach
fortecy Rodnia, gdzie osiedlili się chłopi z osady Pie-
kary, i poprzez mojego ajenta nabyta przeze mnie
w 1892 r. dla muzeum”. Wymiary reliefu podane są
tu dokładniej: 3,6 cm X 2,6 cm; wspomniane też jest
uszkodzenie — ułamanie jednego z narożników.
W ikonce domyśla się Choynowśki „najstarszego za-
bytku chrześcijaństwa, sprowadzonego z Bizancjum
w samych początkach Rusi” przez małżonkę Jaropoł-
ka, która, przywieziona w 968 r. przez Światosława
z wyprawy bułgarskiej, zapewne posiadała „święte
pamiątki chrześcijańskie mimo, że zaręczona została
z poganinem Jaropołkiem”.
Ten barwny i rzetelny opis zasłużonego archeo-
loga XIX w. przyjdzie nam nieco uzupełnić i spro-
stować: ikonka wykonana jest nie z jaspisu, lecz
z szarawo-zielonkawego steatytu, ulubionego — obok
kosztowniejszej kości słoniowej — materiału bizan-
tyjskich „rzeźbiarzy mniejszych”. Kształt prostokąta
minimalnie nieregularny: 3,6 cm X 2,7 (góra) cm —
2,5 (dół) cm X 0,5 cm. Poza obtłuczeniem prawego
narożnika wyszczerbienie w partii dolnej i drobne
odłupania boczne. Powierzchnie tylna i boczna ikonki
starannie wygładzone, na tylnej dość rozległe obtar-
cie, na bocznych — prawej i dolnej — zadrapania.
Relief figuralny nie uszkodzony, wysokości ok. 2 mm,
glądowym na kollekcjach historii ceramiki, emalii, malar-
stwa, wydoskonalenia broni i innych artystycznych wyrobów
zebranych i opisanych przez Józefa CHOYNOWSKIEGO, Ki-
jów 1902, s. 113, Nr 30.
4 i. A. CHOJNOWSKIJ, Kratkije Archieologiczieskije swie-
dienija o priedkach Slawian i Rusi i opis’ driewnostiej so-
branych mnoju, s ob’jasnienijami i XV tablicami risunkow,
wyd. I, Kijów 1896, s. 182-183, Nr 1023.
139
l
PAULINA RATKOWSKA
IKONA „WĄTPIENIA TOMASZOWEGO”
W MUZEUM NARODOWYM W WARSZAWIE
Powiedzieli mu tedy drudzy uczniowie:
Widzieliśmy Pana. A on im rzekł: Jeśli
nie ujrzę w ręku Jego przebicia goździ
a nie włożę palca mego na miejsce goździ
i nie włożęli ręki mojej w bok Jego, nie
uwierzę (Jan XX, 25).
Jednym z wybitnych polskich badaczy — miłośni-
ków starożytności słowiańskiej u schyłku XIX w. był
Józef Choynowśki. Jak pisze o nim J. Kostrzewski:
„drogą licznych ale nie zawsze metodycznie przepro-
wadzanych badań terenowych zgromadził Choynow-
ski bogatą kolekcję wykopalisk z Ukrainy i Rusi Po-
łudniowej, którą opisał w katalogach, wydanych
w języku rosyjskim i polskim, i złożył w depozycie
w zbiorach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych
w Warszawie” x. Stąd w r. 19'23 przeszła ona do Mu-
zeum Narodowego w Warszawie. Najcenniejszym mo-
że zabytkiem zbioru Choynowskiego, szczęśliwie oca-
lałym w czasie ostatniej wojny, jest miniaturowa
ikona Wątpienia Tomaszowego - (ii. II), następująco
określona w katalogu polskim kolekcji: „kamienny
bizantyjski kwadratowy obraz z zielonego jaspisu, na
którym nadzwyczaj misternej roboty reliefnie wy-
obrażone są dwie postacie: stojącego Chrystusa z pod-
niesioną do góry prawą ręką i apostoła Tomasza, do-
tykającego się prawą ręką do przebitej w boku Chry-
stusa rany: w górze napis grecki — św. Tomasz,
a obok nimbu nad głową Chrystusa monogram jego
imienia. Obrazek ten znaleziono na miejscu, gdzie
była w X w. poniżej Kaniowa forteca Rodnia, w któ-
rej w 980 r. mieszkał Wielki Książę Kijowski Jaro-
połk I ze swą żoną piękną Greczynką, która przy-
wieziona była przez jego ojca Światosława z grec-
kiego klasztoru, wzięta jako branka i wydana zamąż
za Wielkiego Księcia. Wysokość obrazu 4 a szerokość
3 cm. Poprawny rysunek i misterne dłuto na naj-
1 J. KOSTRZEWSKI, Dzieje polskich badań prehistorycz-
nych, Poznań 1949, s. 127.
2 Nr inw. 32455.
3 Słowianie w czasach prehistorycznych podług znalezio-
nych w ziemi pamiątek ich bytu i z okresu panowania nad
niemi Scytów, Sarmatów, Gotów i Litwinów a również Opi-
sanie archeologicznych zbiorów dla objaśnienia sposobem, po-
twardszym kamieniu zadziwiają rzeźbiarzy”1 2 3. Wersja
rosyjska katalogu4 nieco rozszerza wiadomości o po-
chodzeniu ikonki: „znaleziona została [...] przez za-
rządzającego majątkiem ziemianina Mandryki, daw-
nego właściciela wsi Piekary, zbudowanej na ruinach
fortecy Rodnia, gdzie osiedlili się chłopi z osady Pie-
kary, i poprzez mojego ajenta nabyta przeze mnie
w 1892 r. dla muzeum”. Wymiary reliefu podane są
tu dokładniej: 3,6 cm X 2,6 cm; wspomniane też jest
uszkodzenie — ułamanie jednego z narożników.
W ikonce domyśla się Choynowśki „najstarszego za-
bytku chrześcijaństwa, sprowadzonego z Bizancjum
w samych początkach Rusi” przez małżonkę Jaropoł-
ka, która, przywieziona w 968 r. przez Światosława
z wyprawy bułgarskiej, zapewne posiadała „święte
pamiątki chrześcijańskie mimo, że zaręczona została
z poganinem Jaropołkiem”.
Ten barwny i rzetelny opis zasłużonego archeo-
loga XIX w. przyjdzie nam nieco uzupełnić i spro-
stować: ikonka wykonana jest nie z jaspisu, lecz
z szarawo-zielonkawego steatytu, ulubionego — obok
kosztowniejszej kości słoniowej — materiału bizan-
tyjskich „rzeźbiarzy mniejszych”. Kształt prostokąta
minimalnie nieregularny: 3,6 cm X 2,7 (góra) cm —
2,5 (dół) cm X 0,5 cm. Poza obtłuczeniem prawego
narożnika wyszczerbienie w partii dolnej i drobne
odłupania boczne. Powierzchnie tylna i boczna ikonki
starannie wygładzone, na tylnej dość rozległe obtar-
cie, na bocznych — prawej i dolnej — zadrapania.
Relief figuralny nie uszkodzony, wysokości ok. 2 mm,
glądowym na kollekcjach historii ceramiki, emalii, malar-
stwa, wydoskonalenia broni i innych artystycznych wyrobów
zebranych i opisanych przez Józefa CHOYNOWSKIEGO, Ki-
jów 1902, s. 113, Nr 30.
4 i. A. CHOJNOWSKIJ, Kratkije Archieologiczieskije swie-
dienija o priedkach Slawian i Rusi i opis’ driewnostiej so-
branych mnoju, s ob’jasnienijami i XV tablicami risunkow,
wyd. I, Kijów 1896, s. 182-183, Nr 1023.
139
l