DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Kronika Stowarzyszenia Historyków Sztuki
DOI Artikel:Olszewski, Andrzej M.: Późnogotyckie warsztaty rzeźbiarskie w Małopolsce
DOI Artikel:Pelc, Janusz: Emblemata staropolskie - wstęp do problematyki
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.47894#0256
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
Rzeźby św. Anny . Samiotrzeciej
z klasztorów klarysek w Starym
Sączu i w Krakowie oraz św. Se-
bastiana, również w tymże -klaszto-
rze -krakowskim, zdają się łączyć
we wspólną -grupę, a przynajmniej
dwie pierwsze z nich i -to pomimo
różnic w twarzach św. Anny. Byłby
tu ciekawy moment posługiwania
się przez różne domy zakonne tego
samego zgromadzenia jednym war-
sztatem — choć rzecz prosta nie
sposób wykluczyć możliwości póź-
niejszego przemieszczenia figur.
Stosunkowo liczny jest zespół
rzeźb, na który składają -się: grupa
pasyjna z tęczy -kościoła w Przy-do-
ni-cy, Matka Boska Bolesna i św.
Jan Ewangelista z Dębna (pow.
br-zeski, obecnie w -Muzeum Diece-
zjalnym -w Tarnowie), tryptyczek
(Chrystus Ukrzyżowany, śś. Jan
Chrzciciel i Barbara) w posiadaniu
klarysek w Starym Sączu, płasko-
rzeźby Madonny z Dzieciątkiem w
Dobrej (w pow. limanowskim) i w
Birczy (w pow. przemyskim), Matka
Boska Bolesna i św. Jan Ewange-
lista ze Świecan (w pow. jasiel-
skim), Matka Boska z Dzieciątkiem
z Czchowa (-obecnie w Muzeum
Diecezjalnym w Tarnowie), grupa
św. Anny Samotrzeciej w Wiśniczu
Starym, Chrystus Zmartwychwstały
w Podolu, oraz, ewentualnie Chrys-
tus Zmartwychwstały w Mogilnie
(pow. nowosądecki) -i Matka Boska
Bolesna z Korzennej (pow. nowosą-
decki; -obecnie Muzeum Diecezjalne
w Tarnowie). Uwzględniając rozrzu-
cenie zabytków w terenie, jako sie-
dzibę warsztatu można hipotetycz-
nie wskazać 'Sącz lub inną nieda-
leko od niego p-oło-żo-ną miejsco-
wość, np. Biecz. Pracownia ta mu-
siała być czynna w 1. tercji w. XVI.
Nasuwa się tu przypuszczenie, że
jest to warsztat rzeżbia-rsko-malar-
-ski, z którego wyszły też dzieła
przypisane przez Walickiego Mi-
strzowi tryptyku z Wójtowej.
Łatwo się domyśleć, że wskaza-
ne -warsztaty lub pozostałości po
nich nie wyczerpują -listy wszyst-
kich, czynnych podówczas pracowni
rzeźbiarskich. Ale z oeuvre szeregu
mistrzów -mogło się nieraz zacho-
wać tylko jedno -dzieło — którego
w tej sytuacji nie podobna włączyć
w bardziej zwartą grupę, wraz z
innymi zabytka-mi. Także i sugestie
co do lokalizacji domniemanego
warsztatu, z którego dotrwały do
naszych dni dw-a obiekty, są wysoce
hipotetyczne. Być może, że dalsze
poznawanie zachowanego materiału
pozwoli na bardziej precyzyjne
wnioski. Nasuwa się też postulat
badań archiwalnych, które rzuci-
łyby światło na rolę poszczególnych
o)śr o d k ów pr o-winc j on al-n y-c h.
JANUSZ PELC
EMBLEMATA STAROPOLSKIE - WSTĘP DO PROBLEMATYKI
-(Streszczenie referatu wygłoszonego
Chciałby-m zaznaczyć od razu na
początku wywodów, iż jako histo-
ryk literatury uwagę swą skupiłem
w pracy tej przede wszystkim, a w
referacie niniejszym dla jasności
wykładu niemal wyłącznie, na lite-
rackim -obliczu -staropolskiej emfole-
matyki.
Emblemat, rozumiejąc- najogól-
niej, -powstaje na styku sztuki pla-
stycznej i sztuki słowa. Zgodnie
z założeniami teoretycznymi i zgod-
nie z praktyką -emblemata wystę-
pować mogły i występowały za-
równo jako elementy dekoracji
ogrodowej, dekoracji zewnętrznego
wystroju i wnętrz -budynków, deko-
racji różnych przedmiotów, czy też
jako elementy -dekoracji sceny tea-
tralnej, w wystroju architektury
okazjonalnej, jak też wreszcie w
postaci książek emblematy-cznych.
Termin “„książka emfolematycz-
na” jest polskim odpowiednikiem
angielskiego „Emblem -book” -czy
niemieckiego „Elmblembuch”, ma
też swoje odpowiedniki w ono-
mastyce XVI- i XVII-wiecznej.
Słynny -zbiór A. Alciatus-a, który
inaugurował dzieje nowożytnej em-
blematyki (1531), nosił -tytuł Emble-
matum liber. Bardziej odpowiednia
byłaby tu jednak nazwa „e-mble-
m-ata w książkach”. Praktyka bo-
wiem wska-zuje, -iż utwory emble-
ma-tyczne nie zawsze wypełniały ca-
łość poszczególnych książek, często
-na zebraniu naukowym Oddziału
stanowiły jedynie -część żbioru -za-
wierającego różny materiał. Sądzę,
że właściwe byłoby nawet wprowa-
dzenie terminu „emblemat lite-
racki”. Autorzy i wydawcy książek
emble-matycznych zdawali sobie
sprawę z tego, iż odbiorcy ich dzieł
skłonni będą poświęcić więcej uwa-
gi „literackiej”, pisanej części struk-
tury -emblematu, nie przypadkowo
też rozbudowywali właśnie tę jego
część. Tendencje te w konsekwencji
doprowadziły do -pewnego, choć by-
najmniej nie całkowitego, wyodręb-
nienia w ramach historii emblema-
ty-k-i europejskiej dziejów książek
emblematy-cznych czy też emblema-
tów literackich. Utwory i Zbiory
tego typu nie przestając być emble-
matami -były jednocześnie -częścią
składową piśmiennictwa, literatury,
dodajmy: częścią w XVI, -a zwłasz-
cza w XVII wieku, bardzo aktyw-
nie uczestniczącą w jej rozwoju.
Fudamental-na, niezastąpiona ja-
ko c-ompenidium wiedzy o europej-
skiej emblematyce, choć wymagają-
ca jeszcze dalszych uzupełnień,
A Bibliography of Emblem Books
Mario !Plraz’-a wylicza ponad 600
zbiorów tego typu, wydanych głów-
nie w XVII wieku, jakkolwiek i są-
siadujące z -nim stulecia wydały
plon obfity i ciekawy. W tym świa-
towym -co-mpendium literatury em-
blematycznej odnotować trzeba
szczególnie dużo luk dotyczących
Warszawskiego w dniu. 8.XI.19-6-7 r.)
emblematyki staropolskiej. Nie
dziwmy się jednak, wszak zaintere-
sowania naukowe polską emlblema-
ty-ką literacką -znajdują się wciąż
in statu nascendi. A jest to- teren
-na pewno godny szczegółowego
przebadania i oceny w kontekś-
cie — oczywiście ■—- kultury euro-
pejskiej, z -którą tak -silnie i wielo-
ma -nićmi był -związany. Autor re-
feratu sta-w-ia -sobie za zadanie
opracowanie obszerniejszego zarysu
staropolskiej emblematyki literac-
kiej, stworzenia, mutatis mutandis,
polskiego odpowiednika książki
Rosema-ry F-reeman English Emblem
Books, wydanej w Londynie w 194-8
roku.
Ludzie XVI, a -zwłaszcza XVII
wieku twierdzili, że twórcą -nowo-
żytnej -emblematyki był A. Alciatus,
który -w roku 153-1 ogłosił pierwsze
wznawiane wielokrotnie i rozsze-
rzane, wydanie zbioru Emblematum
liber. Aleiatus-owi przyznano za-
szczytny tytuł ,,-Emblematum Pater
et -Prin-ceps”, choć — jak stwier-
dzają współcześni nam badacze, ta-
cy jak -M. Praż czy A. Schó-ne ■—-
Księga emblematów związana była
mocno z tradycją starożytną, a na-
wet -(ęh-ociaż -w znacznie węższym
-zakresie) -z tradycją -średniowieczną.
Wiele subskrypcji w słynnym zbio-
rze Alciatusa pochodziło ze znanej
Antologii Greckiej. Niektóre z wi-
zerunków emblematyczny-ch księgi
246
Rzeźby św. Anny . Samiotrzeciej
z klasztorów klarysek w Starym
Sączu i w Krakowie oraz św. Se-
bastiana, również w tymże -klaszto-
rze -krakowskim, zdają się łączyć
we wspólną -grupę, a przynajmniej
dwie pierwsze z nich i -to pomimo
różnic w twarzach św. Anny. Byłby
tu ciekawy moment posługiwania
się przez różne domy zakonne tego
samego zgromadzenia jednym war-
sztatem — choć rzecz prosta nie
sposób wykluczyć możliwości póź-
niejszego przemieszczenia figur.
Stosunkowo liczny jest zespół
rzeźb, na który składają -się: grupa
pasyjna z tęczy -kościoła w Przy-do-
ni-cy, Matka Boska Bolesna i św.
Jan Ewangelista z Dębna (pow.
br-zeski, obecnie w -Muzeum Diece-
zjalnym -w Tarnowie), tryptyczek
(Chrystus Ukrzyżowany, śś. Jan
Chrzciciel i Barbara) w posiadaniu
klarysek w Starym Sączu, płasko-
rzeźby Madonny z Dzieciątkiem w
Dobrej (w pow. limanowskim) i w
Birczy (w pow. przemyskim), Matka
Boska Bolesna i św. Jan Ewange-
lista ze Świecan (w pow. jasiel-
skim), Matka Boska z Dzieciątkiem
z Czchowa (-obecnie w Muzeum
Diecezjalnym w Tarnowie), grupa
św. Anny Samotrzeciej w Wiśniczu
Starym, Chrystus Zmartwychwstały
w Podolu, oraz, ewentualnie Chrys-
tus Zmartwychwstały w Mogilnie
(pow. nowosądecki) -i Matka Boska
Bolesna z Korzennej (pow. nowosą-
decki; -obecnie Muzeum Diecezjalne
w Tarnowie). Uwzględniając rozrzu-
cenie zabytków w terenie, jako sie-
dzibę warsztatu można hipotetycz-
nie wskazać 'Sącz lub inną nieda-
leko od niego p-oło-żo-ną miejsco-
wość, np. Biecz. Pracownia ta mu-
siała być czynna w 1. tercji w. XVI.
Nasuwa się tu przypuszczenie, że
jest to warsztat rzeżbia-rsko-malar-
-ski, z którego wyszły też dzieła
przypisane przez Walickiego Mi-
strzowi tryptyku z Wójtowej.
Łatwo się domyśleć, że wskaza-
ne -warsztaty lub pozostałości po
nich nie wyczerpują -listy wszyst-
kich, czynnych podówczas pracowni
rzeźbiarskich. Ale z oeuvre szeregu
mistrzów -mogło się nieraz zacho-
wać tylko jedno -dzieło — którego
w tej sytuacji nie podobna włączyć
w bardziej zwartą grupę, wraz z
innymi zabytka-mi. Także i sugestie
co do lokalizacji domniemanego
warsztatu, z którego dotrwały do
naszych dni dw-a obiekty, są wysoce
hipotetyczne. Być może, że dalsze
poznawanie zachowanego materiału
pozwoli na bardziej precyzyjne
wnioski. Nasuwa się też postulat
badań archiwalnych, które rzuci-
łyby światło na rolę poszczególnych
o)śr o d k ów pr o-winc j on al-n y-c h.
JANUSZ PELC
EMBLEMATA STAROPOLSKIE - WSTĘP DO PROBLEMATYKI
-(Streszczenie referatu wygłoszonego
Chciałby-m zaznaczyć od razu na
początku wywodów, iż jako histo-
ryk literatury uwagę swą skupiłem
w pracy tej przede wszystkim, a w
referacie niniejszym dla jasności
wykładu niemal wyłącznie, na lite-
rackim -obliczu -staropolskiej emfole-
matyki.
Emblemat, rozumiejąc- najogól-
niej, -powstaje na styku sztuki pla-
stycznej i sztuki słowa. Zgodnie
z założeniami teoretycznymi i zgod-
nie z praktyką -emblemata wystę-
pować mogły i występowały za-
równo jako elementy dekoracji
ogrodowej, dekoracji zewnętrznego
wystroju i wnętrz -budynków, deko-
racji różnych przedmiotów, czy też
jako elementy -dekoracji sceny tea-
tralnej, w wystroju architektury
okazjonalnej, jak też wreszcie w
postaci książek emblematy-cznych.
Termin “„książka emfolematycz-
na” jest polskim odpowiednikiem
angielskiego „Emblem -book” -czy
niemieckiego „Elmblembuch”, ma
też swoje odpowiedniki w ono-
mastyce XVI- i XVII-wiecznej.
Słynny -zbiór A. Alciatus-a, który
inaugurował dzieje nowożytnej em-
blematyki (1531), nosił -tytuł Emble-
matum liber. Bardziej odpowiednia
byłaby tu jednak nazwa „e-mble-
m-ata w książkach”. Praktyka bo-
wiem wska-zuje, -iż utwory emble-
ma-tyczne nie zawsze wypełniały ca-
łość poszczególnych książek, często
-na zebraniu naukowym Oddziału
stanowiły jedynie -część żbioru -za-
wierającego różny materiał. Sądzę,
że właściwe byłoby nawet wprowa-
dzenie terminu „emblemat lite-
racki”. Autorzy i wydawcy książek
emble-matycznych zdawali sobie
sprawę z tego, iż odbiorcy ich dzieł
skłonni będą poświęcić więcej uwa-
gi „literackiej”, pisanej części struk-
tury -emblematu, nie przypadkowo
też rozbudowywali właśnie tę jego
część. Tendencje te w konsekwencji
doprowadziły do -pewnego, choć by-
najmniej nie całkowitego, wyodręb-
nienia w ramach historii emblema-
ty-k-i europejskiej dziejów książek
emblematy-cznych czy też emblema-
tów literackich. Utwory i Zbiory
tego typu nie przestając być emble-
matami -były jednocześnie -częścią
składową piśmiennictwa, literatury,
dodajmy: częścią w XVI, -a zwłasz-
cza w XVII wieku, bardzo aktyw-
nie uczestniczącą w jej rozwoju.
Fudamental-na, niezastąpiona ja-
ko c-ompenidium wiedzy o europej-
skiej emblematyce, choć wymagają-
ca jeszcze dalszych uzupełnień,
A Bibliography of Emblem Books
Mario !Plraz’-a wylicza ponad 600
zbiorów tego typu, wydanych głów-
nie w XVII wieku, jakkolwiek i są-
siadujące z -nim stulecia wydały
plon obfity i ciekawy. W tym świa-
towym -co-mpendium literatury em-
blematycznej odnotować trzeba
szczególnie dużo luk dotyczących
Warszawskiego w dniu. 8.XI.19-6-7 r.)
emblematyki staropolskiej. Nie
dziwmy się jednak, wszak zaintere-
sowania naukowe polską emlblema-
ty-ką literacką -znajdują się wciąż
in statu nascendi. A jest to- teren
-na pewno godny szczegółowego
przebadania i oceny w kontekś-
cie — oczywiście ■—- kultury euro-
pejskiej, z -którą tak -silnie i wielo-
ma -nićmi był -związany. Autor re-
feratu sta-w-ia -sobie za zadanie
opracowanie obszerniejszego zarysu
staropolskiej emblematyki literac-
kiej, stworzenia, mutatis mutandis,
polskiego odpowiednika książki
Rosema-ry F-reeman English Emblem
Books, wydanej w Londynie w 194-8
roku.
Ludzie XVI, a -zwłaszcza XVII
wieku twierdzili, że twórcą -nowo-
żytnej -emblematyki był A. Alciatus,
który -w roku 153-1 ogłosił pierwsze
wznawiane wielokrotnie i rozsze-
rzane, wydanie zbioru Emblematum
liber. Aleiatus-owi przyznano za-
szczytny tytuł ,,-Emblematum Pater
et -Prin-ceps”, choć — jak stwier-
dzają współcześni nam badacze, ta-
cy jak -M. Praż czy A. Schó-ne ■—-
Księga emblematów związana była
mocno z tradycją starożytną, a na-
wet -(ęh-ociaż -w znacznie węższym
-zakresie) -z tradycją -średniowieczną.
Wiele subskrypcji w słynnym zbio-
rze Alciatusa pochodziło ze znanej
Antologii Greckiej. Niektóre z wi-
zerunków emblematyczny-ch księgi
246