Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (31.1969)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

ZBIGNIEW NAWROCKI
KOŚCIÓŁ I KLASZTOR POBENEDYKTYŃSKI W MOGILNIE
PRÓBA REKONSTRUKCJI BRYŁY ROMAŃSKIEJ *
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Toruńskiego w -dniu 14.IV.1968 r.)

Przeprowadzone badania po-
wierzchniowe murów zespołu po-
benedyktyńskiego w Mogilnie po-
zwoliły na wydzielenie trzech ro-
dzajów użytego materiału budow-
lanego: granitu, wapienia polnego
i cegły; siedmiu grup techniki mu-
rowania i dwunastu różnych for-
matów cegieł. Rozróżnia się trzy
okresy stylowe, w których zespół
był wznoszony: romański, gotycki
i barokowy, a także zmiany, które
zaszły po kasacie benedyktynów.
K o ś c i ó ł. Do okresu romań-
skiego należą fragmenty wznie-
sione z kostki granitowej i w nie-
których partiach z cegły w ukła-
dzie wendyjskim, to znaczy: kryp-
ty, prezbiterium, dolne części mu-
rów obwodowych korpusu kościoła
i części międzyWieżowej ora'z para
wschodnich filarów międzynawo-
wych. Szczegółowa analiza tych
najstarszych fragmentów wykazu-
je, że pochodzą one z kilku faz
rozbudowy romańskiej kościoła. W
krypcie wschodniej rozróżnić moż-
na fazę wcześniejszą: mury obwo-
dowe z profilowanymi cokołami
na narożach apsydy, wylot wej-
ścia bocznego północnego, dolną
część wejścia południowego, okno
widoczne częściowo nad gruntem
w murze północnym. Fazy dalsze
to kolejno: sklepienie krypty, prze-
bicie otworów do krypty środko-
wej, 'zmiana .pierwotnego układu
dojść do krypty, wykucie okna w
apsydzie.
Klatka schodowa prowadząca do
wejścia północnego krypty po od-
cinku wynoszącym 110 cm skręca-
ła pod kątem prostym w stronę
zachodnią — jest ltu zachowane
pierwotne, zaokrąglone naroże za-
łamania biegu klatki schodowej
oraz jej sklepienie. Dojście do
krypty od strony południowej bie-

gło poziomo, na co wskazuje fra-
gment zachowanego sklepienia.
Okno w murze północnym krypty
jest przysłonięte sklepieniem. Jego
ptzesklepienie (strona zewnętrzna)
znajduje się około 30 cm ponad po-
sadzką prezbiterium, czyli że pier-
wotne sklepienie krypty i posadz-
ka prezbiterium były usytuowane
odpowiednio wyżej. Pietwotna po-
sadzka w nawach kościoła była
położona o 40 cm niżej niż obec-
nie, stąd wniosek, że różnica po-
ziomów prezbiterium i naw mogła
wynosić około 1,5 m.
Pierwotną wysokość .prezbite-
rium i apsydy wyznacza kamienny
mur z zamurowanymi oknami po
stronie północnej i południowej
oraz we wnętrzu kamienne wspor-
niki sklepienne i profilowana pod-
stawa łuku tęczowego. Po stronie
zewnętrznej murów bocznych pre-
zbiterium, nad murami wschodni-
mi naw bocznych istnieją skucia
i przemurowania. Zdają się one
wskazywać, że pierwotna wyso-
kość murów wschodnich naw bocz-
nych była równa wysokości prez-
biterium.
W cokole muru nawy północ-
nej, na odcinku przęsła pierwsze-
go i drugiego, występuje kostka
regularna jak w prezbiterium, na-
tomiast w przęśle trzecim kostka
pojawia się na przemian z cegłą.
Wydaje się możliwe, że pierwotna
długość nawy obejmowała tylko
dwa wschodnie przęsła. Prezbite-
rium kościoła jest szersze od na-
wy głównej o 190 cm, co w bazy-
likowych kościołach romańskich
jest zjawiskiem wyjątkowym. Moż-
na stąd wnioskować, że podział na
nawy jest wtórny.
Z wyżej opisanych spostrzeżeń
wynika, że pierwotnie kościół w
Mogilnie był jednonawowy z kor-

pusem na rzucie prostokąta lub
zbliżonym do kwadratu i prosto-
kątnym sklepionym prezbiterium
zamkniętym apsydą. 'Poziom prez-
biterium był około 1,5 m wyższy
od nawy. Pod prezbiterium znaj-
dowała się krypta, do której pro-
wadziła z nawy klatka schodowa
usytuowana po jej stronie północ-
nej, ponadto prowadzące z ze-
wnątrz dojście usytuowane po stro-
nie południowej, gdzie poziom
gruntu mógł być wtedy w przybli-
żeniu zgodny z posadowieniem
krypty. Kryptę rozjaśniało okno
w mur'ze północnym, natomiast
prezbiterium oświetlone było okna-
mi obecnie zamurowanymi, znaj-
dującymi się w części kamiennej
murów. Analogiczne okna mogły
występować w nawie.
Tak scharakteryzowaną bryłę
kościoła benedyktynów w Mogil-
nie można związać z okresem tuż
po założeniu klalsztoru przez króla
Bolesława Śmiałego w r. 1065. Rzut
tego kościoła nie nawiązuje do
żadnego ze znanych rzutów kościo-
łów benedyktyńskich tego okresu
na terenie Polski.

* Praca niniejsza jest streszczeniem
referatu wygłoszonego w SHS w Toru-
niu na podstawie dokumentacji histo-
ryczno-architektonicznej wykonanej na
zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków w Bydgoszczy. Część histo-
ryczną tej dokumentacji wykonał doc.
dr A. Czacharowski. Jednocześnie zo-
stała wykonana inwentaryzacja pomia-
rowa przez Pracownię Projektów PKZ
Zakład w Toruniu. Referat dotyczył
tylko części architektonicznej zagad-
nienia, opartej na danych historycznych
zebranych przez doc. dra A. Czacha-
rowskiego.

340