DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Miscellanea
DOI article:Białostocki, Jan: Czy Dürer naśladował "Bitwę pod Orszą"?
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47894#0288
M1SC ELLANEA
JAN BIAŁOSTOCKI
CZY DURER NAŚLADOWAŁ „RITWĘ POD ORSZĄ ”?
Przed czternastu laty opublikowałem w „Biulety-
nie Historii Sztuki” artykuł o obrazie Bitwy pod
Orszą, w którym zebrałem szereg argumentów za da-
towaniem dzieła późniejszym, niż zaproponowane
przez jego monografi-stów, profesorów Stanisława
Herbsta i Michała Walickiego *. Były to argumenty
różnej natury —• zarówno oparte na interpretacji
wiadomości źródłowych jak na stylu i porównaniu
z analogicznymi dziełami powstałymi w innych cen-
trach. Jednym z argumentów — jak mi się wyda je
istotnym — było wskazanie na fakt, że przedstawiona
na pierwszym planie z prawej strony armata jest
prawie identyczna w ujęciu, rysunku, szczegółach
i punkcie widzenia z działem odgrywającym istotną
rolę w enigmatycznej rycinie Diirera z 1518 r., zwa-
nej Wielką Armatą.
Z uwagi na datę ryciny, z której malarz Bitwy
pod Orszą zapożyczył armatę, sądziłem, iź jest uza-
sadnione przesunąć datowanie obrazu Orszańskiego
na czas po 1518 r., co zgodne jest z przedstawionymi
przeze mnie wówczas wnioskami, wynikającymi
także z innych rozważań. Ze stwierdzenia tego za-
pożyczenia wyciągnąłem także bardziej ogólne wnio-
ski co do autentyzmu obrazu. Pomimo iż sprawia
wrażenie niezwykle wiernego odtworzenia zarówno
realiów jak przebiegu bitwy, nie jest pozbawiony ele-
mentów zapożyczonych z tradycji obrazowej. Opiera-
jąc się na specjalnym, poświęconym rycinie Diirera
artykule Bechtolda1 2, w którym powiedziano, iż
przedstawiona tam armata, używana w okresie 1450—
80, była już przestarzała w r. 1518, napisałem, iż owa
armata Orszańska, która zawędrowała do podręczni-
ków historii uzbrojenia, „nie grzmiała nad brzegami
Dniepru”.
W cztery lata później wywody moje stały się
przedmiotem krytyki ze strony Zofii Stefańskiej3,
która opierając się na gruntownej wiedzy w zakresie
bronioznawstwa stwierdziła, że — wbrew opinii Bech-
tolda, na której się opierałem — działo Orszańskie
„to kartauna z lat począwszy od około 1482, aktualne
1 S. HERBST, M. WALICKI, Obraz bitwy pod Orszą.
Dokument historii sztuki i wojskowości XVI wieku, „Roz-
prawy Kom. Hist. Kult. 1 Sztuki Tow. Nauk. Warsz.” I,
1949, s. 33-67; - J. BIAŁOSTOCKI, Zagadka „Bitwy pod
Orszą”, „Biul. Hist. Sztuki” XVII, 1955, nr 1, s. 80-98.
3 A. BECHTOLD, Zu Durers Radierung „Die Grosse Ka-
w latach 1500—1510, a więc w roku 1514 nieprzesta-
rzałe”. Stefańska nie negując związku pomiędzy
„działem Orszańskim” i „Wielką armatą” Diirera
uznała, iż wyobrażenie w obrazie warszawskim ma
wszelkie cechy autentyzmu, których brak przedsta-
wieniu Durerowskiemu, i wyciągnęła stąd wniosek,
iż wobec tego to Diirer zapożyczył armatę z naszego
obrazu. Ponieważ rycina Diirera nosi datę 1518, zapo-
życzenie z obrazu warszawskiego musiało nastąpić
najpóźniej w 1-518 roku. Autorka kończy swój arty-
kuł następującymi słowami: „Jak należy wobec tego
postawić sprawę czasu powstania obrazu «Bitwa pod
Orszą». Czy termin ab quo nie stał się terminem ad
quem? I jeśli rok 1518 jest datą zapożyczenia to zna-
czy, że oryginał musiał istnieć już wcześniej”.
Nie mam zwyczaju prowadzenia polemik, sądząc,
iż należy czytelnikom pozostawić możność swobodnej
decyzji o słuszności lub niesłuszności różnych stano-
wisk, więc nie podejmowałem dyskusji na temat
Orszy. Jednak pogląd Zofii Stefańskiej zadecydował
o tym, że profesor Michał Walicki w swym monu-
mentalnym i szeroko rozpowszechnionym, podstawo-
wym dziele o malarstwie polskim przyjął wczesne
datowanie obrazu na -ok. 1515 i odrzucił w ogóle
-związek z grafiką Diirera4. Wobec tego, iż w ten
sposób pogląd taki zyskał poparcie wielkiego autory-
tetu mojego zmarłego Profesora, myślę, iż winienem
przedstawić argumenty na rzecz poprzednio przedsta-
wionej tezy, ponieważ jest ona — jak nadal jestem
przekonany — prawdziwa. Tym bardziej, że w związ-
ku ze zbliżającym się jubileuszem Diirera artykuł
mój ma być opublikowany w wersji niemieckiej
w wydawnictwie uniwersytetu lipskiego.
Profesor Michał Walicki, którego opublikowana
wespół z profesorem Stanisławem Herbstem rozpra-
wa o Bitwie pod Orszą stanowi podstawę wszelkich
badań nad obrazem, w następujący sposób ujął spra-
wę w swojej książce z r. 1961. Przypomniał dawne
atrybucje obrazu wiążące dzieło z kręgiem Cranacha
starszego. „Podzielając ten pogląd Herbst i Walicki
nonę”, [w:] Festschrift f. Georg Habich, Munchen 1928,
s. 102 i nn.
3 z. 'STEFAŃSKA, Działo „Orszańskie”, ,,Muzealnictwo
wojskowe5’-'!, 1959, S. 359—366.
4 M. WALICKI, Malarstwo polskie. Gotyk, Renesans,
Wczesny Manieryzm, Warszawa 1961, s. 40, s. 334—335, nr
179—181, w katalogu datowanie „po 1514”,
276
JAN BIAŁOSTOCKI
CZY DURER NAŚLADOWAŁ „RITWĘ POD ORSZĄ ”?
Przed czternastu laty opublikowałem w „Biulety-
nie Historii Sztuki” artykuł o obrazie Bitwy pod
Orszą, w którym zebrałem szereg argumentów za da-
towaniem dzieła późniejszym, niż zaproponowane
przez jego monografi-stów, profesorów Stanisława
Herbsta i Michała Walickiego *. Były to argumenty
różnej natury —• zarówno oparte na interpretacji
wiadomości źródłowych jak na stylu i porównaniu
z analogicznymi dziełami powstałymi w innych cen-
trach. Jednym z argumentów — jak mi się wyda je
istotnym — było wskazanie na fakt, że przedstawiona
na pierwszym planie z prawej strony armata jest
prawie identyczna w ujęciu, rysunku, szczegółach
i punkcie widzenia z działem odgrywającym istotną
rolę w enigmatycznej rycinie Diirera z 1518 r., zwa-
nej Wielką Armatą.
Z uwagi na datę ryciny, z której malarz Bitwy
pod Orszą zapożyczył armatę, sądziłem, iź jest uza-
sadnione przesunąć datowanie obrazu Orszańskiego
na czas po 1518 r., co zgodne jest z przedstawionymi
przeze mnie wówczas wnioskami, wynikającymi
także z innych rozważań. Ze stwierdzenia tego za-
pożyczenia wyciągnąłem także bardziej ogólne wnio-
ski co do autentyzmu obrazu. Pomimo iż sprawia
wrażenie niezwykle wiernego odtworzenia zarówno
realiów jak przebiegu bitwy, nie jest pozbawiony ele-
mentów zapożyczonych z tradycji obrazowej. Opiera-
jąc się na specjalnym, poświęconym rycinie Diirera
artykule Bechtolda1 2, w którym powiedziano, iż
przedstawiona tam armata, używana w okresie 1450—
80, była już przestarzała w r. 1518, napisałem, iż owa
armata Orszańska, która zawędrowała do podręczni-
ków historii uzbrojenia, „nie grzmiała nad brzegami
Dniepru”.
W cztery lata później wywody moje stały się
przedmiotem krytyki ze strony Zofii Stefańskiej3,
która opierając się na gruntownej wiedzy w zakresie
bronioznawstwa stwierdziła, że — wbrew opinii Bech-
tolda, na której się opierałem — działo Orszańskie
„to kartauna z lat począwszy od około 1482, aktualne
1 S. HERBST, M. WALICKI, Obraz bitwy pod Orszą.
Dokument historii sztuki i wojskowości XVI wieku, „Roz-
prawy Kom. Hist. Kult. 1 Sztuki Tow. Nauk. Warsz.” I,
1949, s. 33-67; - J. BIAŁOSTOCKI, Zagadka „Bitwy pod
Orszą”, „Biul. Hist. Sztuki” XVII, 1955, nr 1, s. 80-98.
3 A. BECHTOLD, Zu Durers Radierung „Die Grosse Ka-
w latach 1500—1510, a więc w roku 1514 nieprzesta-
rzałe”. Stefańska nie negując związku pomiędzy
„działem Orszańskim” i „Wielką armatą” Diirera
uznała, iż wyobrażenie w obrazie warszawskim ma
wszelkie cechy autentyzmu, których brak przedsta-
wieniu Durerowskiemu, i wyciągnęła stąd wniosek,
iż wobec tego to Diirer zapożyczył armatę z naszego
obrazu. Ponieważ rycina Diirera nosi datę 1518, zapo-
życzenie z obrazu warszawskiego musiało nastąpić
najpóźniej w 1-518 roku. Autorka kończy swój arty-
kuł następującymi słowami: „Jak należy wobec tego
postawić sprawę czasu powstania obrazu «Bitwa pod
Orszą». Czy termin ab quo nie stał się terminem ad
quem? I jeśli rok 1518 jest datą zapożyczenia to zna-
czy, że oryginał musiał istnieć już wcześniej”.
Nie mam zwyczaju prowadzenia polemik, sądząc,
iż należy czytelnikom pozostawić możność swobodnej
decyzji o słuszności lub niesłuszności różnych stano-
wisk, więc nie podejmowałem dyskusji na temat
Orszy. Jednak pogląd Zofii Stefańskiej zadecydował
o tym, że profesor Michał Walicki w swym monu-
mentalnym i szeroko rozpowszechnionym, podstawo-
wym dziele o malarstwie polskim przyjął wczesne
datowanie obrazu na -ok. 1515 i odrzucił w ogóle
-związek z grafiką Diirera4. Wobec tego, iż w ten
sposób pogląd taki zyskał poparcie wielkiego autory-
tetu mojego zmarłego Profesora, myślę, iż winienem
przedstawić argumenty na rzecz poprzednio przedsta-
wionej tezy, ponieważ jest ona — jak nadal jestem
przekonany — prawdziwa. Tym bardziej, że w związ-
ku ze zbliżającym się jubileuszem Diirera artykuł
mój ma być opublikowany w wersji niemieckiej
w wydawnictwie uniwersytetu lipskiego.
Profesor Michał Walicki, którego opublikowana
wespół z profesorem Stanisławem Herbstem rozpra-
wa o Bitwie pod Orszą stanowi podstawę wszelkich
badań nad obrazem, w następujący sposób ujął spra-
wę w swojej książce z r. 1961. Przypomniał dawne
atrybucje obrazu wiążące dzieło z kręgiem Cranacha
starszego. „Podzielając ten pogląd Herbst i Walicki
nonę”, [w:] Festschrift f. Georg Habich, Munchen 1928,
s. 102 i nn.
3 z. 'STEFAŃSKA, Działo „Orszańskie”, ,,Muzealnictwo
wojskowe5’-'!, 1959, S. 359—366.
4 M. WALICKI, Malarstwo polskie. Gotyk, Renesans,
Wczesny Manieryzm, Warszawa 1961, s. 40, s. 334—335, nr
179—181, w katalogu datowanie „po 1514”,
276