DOI article:
Artykuły i komunikaty
DOI article:Zarębska, Teresa: Wielkie osie urbanistyczne XVIII-wiecznej Warszawy a kreacje André Le Nôtre'a
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.49351#0051
Wielkie osie urbanistyczne XVII-wtecznej Warszawy a kreacje Andre Le Nótre’a
45
kształtowano na wzór miejskich placów lub sal pałacowych, według tych samych kry-
teriów kompozycyjnych. Zapożyczenia koncepcji były wzajemne. Poszukiwano kreacji
najpełniejszych.
Andre Le Nótre, projektując nową aleję, nie troszczył się zapewne o to, czy i kiedy stanie
się ona ważną ulicą Paryża, mógł to jednak przewidywać, gdyż stolica w XVII wieku wy-
kazywała wyraźnie tendencję rozwoju w kierunku zachodnim: fortyfikacje bastionowe
włączyły do miasta nowy obszar jedynie z tej strony. Rozwój ku zachodowi Paryża lewo-
brzeżnego miał wkrótce zaznaczyć, zbudowany w latach 1671-1676, Pałac Inwalidów.
O tym, że przebudowany zespół Tuileries był dziełem urbanistycznym, świadczy me
tylko zaprojektowana przez Le Nótre’a aleja, którą miało wkrótce wchłonąć miasto.
Lekcją poglądową, jakiej udzielił on urbanistom, był także sposób rozwiązania kontaktu
parku z Sekwaną, rozegranego w trzech poziomach. Taras ogrodów Tuileries, wsparty od
południa wysokim murem oporowym, wyznaczał u jego stóp ulicę dla ruchu kołowego.
Poziom trzeci, najniższy, stanowił bulwar na brzegu Sekwany, dostępny tylko dla pie-
szych, spacerujących nim i podziwiających piękno rzeki5.
Rozwój strefy Pól Elizejskich był z pewnością zapoczątkowany przez Le Nótre’a6.
Uwagę badawczą autorów, studiujących prace architekta-ogrodmka, skupiają dzieła naj-
bardziej znane, w których cieniu kryją się pozornie nieważkie uzupełnienia, one jednak
dopełniły w sposób istotny kreacje pierwotne. Utrudnia to studiowanie zespołów urbani-
stycznych, które są najczęściej strukturami rozwijanymi wieloetapowo. Jeżeli były naśla-
dowanymi modelami, nieodzowne jest wydatowame istotnych faz ich rozwoju, aby nie
przypisać modelowi cech, które uzyskał później, niż się mm posłużono.
Idea wielkiej osi na przedłużeniu parku Tuileries sięgała co najmniej 1665 roku: poka-
zał ją plan Paryża Bullet-Blondela7. Został tu zaznaczony na przedpolu królewskiego ogro-
du rozległy plac o półkolistym zarysie pierzei zachodniej, do którego wbiegają promieni-
ście trzy ulice. Jedną z nich autor planu narysował linią pełną: jest to Cours-la-Reine
- aleja, wybudowana przez Marię Medycejską w 1616 roku. Dwie pozostałe, podobnie
jak granice placu, są określone jako projektowane, gdyż zaznaczono je bardzo cienką
linią. Ten trójpromienisty układ alei został przez Le Nótre’a przeniesiony niewątpliwie
z Wersalu, gdzie analogiczny jego projekt był już częściowo zrealizowany: pokazał to
plan De La Pointę z 1665 roku. Wspólnym źródłem inspiracji mogły być doświadczenia,
zebrane przez Le Nótre’a w latach 1656-61 w projektowaniu i realizacji zespołu pałaco-
wo-parkowego w Vaux-le-Vicomte8, a wcześniejszym - pionierska realizacja Lemerciera
w parku i mieście Richelieu (projekty: 1624-33).
Jednak podstawowym modelem był tu z pewnością Rzym; pod urokiem jego rozwią-
zań urbanistycznych Le Nótre pozostawał w latach projektowania Wersalu i Pól Elizej-
skich. Zbieg trzech promienistych ulic przy obecnym placu Piazza del Popolo, zaprojekto-
wany około 1525 roku prawdopodobnie przez Rafaela, został zaakcentowany najpierw
5 Na wartość i znaczenie tej kompozycji zwracał uwagę W. OSTROWSKI, ostatnio w swej książce Wprowadzenie do
historii budowy miast. Ludzie i środowisko. Warszawa 1996, s. 191.
6 Andre Le Nótre zmarł w 1700 r.; niewiele wiadomo o drobniejszych zleceniach, które mógł wykonywać niezależnie
od głównych realizacji.
7 Ten rzadko reprodukowany plan opublikował E. EGL1, Geschichte Les Stddtebaues. Zurich - Stuttgart 1967, t. III,
s. 61. Powołał się na W. HEGEMANNA, Der Stddtebau. Berlin 1913.
8 Kompozycję Vaux-le-Vicomte charakteryzuje DE GANAY, op. cit., s. 17nn.
45
kształtowano na wzór miejskich placów lub sal pałacowych, według tych samych kry-
teriów kompozycyjnych. Zapożyczenia koncepcji były wzajemne. Poszukiwano kreacji
najpełniejszych.
Andre Le Nótre, projektując nową aleję, nie troszczył się zapewne o to, czy i kiedy stanie
się ona ważną ulicą Paryża, mógł to jednak przewidywać, gdyż stolica w XVII wieku wy-
kazywała wyraźnie tendencję rozwoju w kierunku zachodnim: fortyfikacje bastionowe
włączyły do miasta nowy obszar jedynie z tej strony. Rozwój ku zachodowi Paryża lewo-
brzeżnego miał wkrótce zaznaczyć, zbudowany w latach 1671-1676, Pałac Inwalidów.
O tym, że przebudowany zespół Tuileries był dziełem urbanistycznym, świadczy me
tylko zaprojektowana przez Le Nótre’a aleja, którą miało wkrótce wchłonąć miasto.
Lekcją poglądową, jakiej udzielił on urbanistom, był także sposób rozwiązania kontaktu
parku z Sekwaną, rozegranego w trzech poziomach. Taras ogrodów Tuileries, wsparty od
południa wysokim murem oporowym, wyznaczał u jego stóp ulicę dla ruchu kołowego.
Poziom trzeci, najniższy, stanowił bulwar na brzegu Sekwany, dostępny tylko dla pie-
szych, spacerujących nim i podziwiających piękno rzeki5.
Rozwój strefy Pól Elizejskich był z pewnością zapoczątkowany przez Le Nótre’a6.
Uwagę badawczą autorów, studiujących prace architekta-ogrodmka, skupiają dzieła naj-
bardziej znane, w których cieniu kryją się pozornie nieważkie uzupełnienia, one jednak
dopełniły w sposób istotny kreacje pierwotne. Utrudnia to studiowanie zespołów urbani-
stycznych, które są najczęściej strukturami rozwijanymi wieloetapowo. Jeżeli były naśla-
dowanymi modelami, nieodzowne jest wydatowame istotnych faz ich rozwoju, aby nie
przypisać modelowi cech, które uzyskał później, niż się mm posłużono.
Idea wielkiej osi na przedłużeniu parku Tuileries sięgała co najmniej 1665 roku: poka-
zał ją plan Paryża Bullet-Blondela7. Został tu zaznaczony na przedpolu królewskiego ogro-
du rozległy plac o półkolistym zarysie pierzei zachodniej, do którego wbiegają promieni-
ście trzy ulice. Jedną z nich autor planu narysował linią pełną: jest to Cours-la-Reine
- aleja, wybudowana przez Marię Medycejską w 1616 roku. Dwie pozostałe, podobnie
jak granice placu, są określone jako projektowane, gdyż zaznaczono je bardzo cienką
linią. Ten trójpromienisty układ alei został przez Le Nótre’a przeniesiony niewątpliwie
z Wersalu, gdzie analogiczny jego projekt był już częściowo zrealizowany: pokazał to
plan De La Pointę z 1665 roku. Wspólnym źródłem inspiracji mogły być doświadczenia,
zebrane przez Le Nótre’a w latach 1656-61 w projektowaniu i realizacji zespołu pałaco-
wo-parkowego w Vaux-le-Vicomte8, a wcześniejszym - pionierska realizacja Lemerciera
w parku i mieście Richelieu (projekty: 1624-33).
Jednak podstawowym modelem był tu z pewnością Rzym; pod urokiem jego rozwią-
zań urbanistycznych Le Nótre pozostawał w latach projektowania Wersalu i Pól Elizej-
skich. Zbieg trzech promienistych ulic przy obecnym placu Piazza del Popolo, zaprojekto-
wany około 1525 roku prawdopodobnie przez Rafaela, został zaakcentowany najpierw
5 Na wartość i znaczenie tej kompozycji zwracał uwagę W. OSTROWSKI, ostatnio w swej książce Wprowadzenie do
historii budowy miast. Ludzie i środowisko. Warszawa 1996, s. 191.
6 Andre Le Nótre zmarł w 1700 r.; niewiele wiadomo o drobniejszych zleceniach, które mógł wykonywać niezależnie
od głównych realizacji.
7 Ten rzadko reprodukowany plan opublikował E. EGL1, Geschichte Les Stddtebaues. Zurich - Stuttgart 1967, t. III,
s. 61. Powołał się na W. HEGEMANNA, Der Stddtebau. Berlin 1913.
8 Kompozycję Vaux-le-Vicomte charakteryzuje DE GANAY, op. cit., s. 17nn.