Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (63.2001)

193

ARTUR BADACH
Warszawa, Zamek Królewski
Klasyczne wzorce i rokokowe innowacje
w dekoracjach kilku rezydencji polskich
w XVIII wieku
Wiatach 1720-1729 Elżbieta Sieniawska z pomocą architekta Giovanniego Spazzo
rozbudowała swoją siedzibę w Wilanowie1. Jak pamiętamy, w czasach
poprzedniego właściciela, króla Jana III ta podwarszawska rezydencja uzyskała
oryginalną formę łączącą elementy klasycznej architektury monumentalnej, służącej
celom oficjalnym, z cechami typowymi dla posiadłości wiejskiej, gdzie wypoczywa się
i obcuje z naturą. W dwóch skrzydłach dostawionych przez Siemawską od północy i
południa dziedzińca powtórzono zasadniczo układ architektoniczny z XVII wieku, to jest
elewacje rozczłonkowane niszami i pilastrami w wielkim porządku oraz motywy łuków
triumfalnych na osi. Realizacja ta nie tylko kontynuowała szatę fundacji królewskiej ale,
jak można przypuszczać, odzwierciedlała te tendencje, które ukształtowały poglądy este-
tyczne samej Sieniawskiej - córki wielkiego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, jed-
nego z czołowych u nas propagatorów wzorców antycznych2. Jednak już najbliższe lata
miały pokazać, iż realizacja wilanowska pozostanie dziełem odosobnionym, i że klasycz-
ny monumentalizm w architekturze będzie musiał ustąpić, przynajmniej na jakiś czas, na
rzecz zupełnie innej tendencji.
Dzięki ożywionym kontaktom z Francją, na terenie Rzeczpospolitej już w 2. połowie
XVII stulecia zaczął rozpowszechniać się nowy typ rezydencji. Oś w założeniach tego
typu wyznaczały: dziedziniec położony z przodu (niekiedy występowały dwa dziedzińce:
wstępowy i honorowy) i ogród, usytuowany w głębi; pomiędzy dziedzińcem a ogrodem
wznoszono element najważniejszy - pałac, będący siedzibą właściciela. Była ta budowla
dwukondygnacjowa, niekiedy z dodatkowym pięterkiem oświetlonym dzięki lukarnom,
z wysokim dachem, czasem z dwubiegowymi schodami prowadzącymi z ogrodu wprost
na pierwsze piętro. Bryłę zewnętrzną w tego typu budowlach rozczłonkowywano ryzalita-
mi. Jeden na osi budowli i dwa po bokach. Ryzalit środkowy miał niejednokrotnie formę
wieloboczną, co zdradzało, że kryje wewnątrz reprezentacyjną salę na planie owalu, tak
charakterystyczną dla architektury francuskiej od czasów wzniesienia rezydencji

1 O rozbudowie tej zob. m. in.: W. FIJAŁKOWSKI, Wilanów. Rezydencja króla zwycięzcy. Warszawa 1983, s. 112 i nast.
2 Por.: M. KARPOWICZ, Sztuka oświeconego sarmatyzmu. Antykizacja i klasycyzacja w środowisku warszawskim
czasów Jana III. Wyd. 2. Warszawa 1986, s. 163-164.