Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (63.2001)

Wielkie osie urbanistyczne XVII-wiecznej Warszawy a kreacje Andre Le Nótre’a

55

wyprowadzone z adaptowanych rezydencji: Zamku Ujazdowskiego i Pałacu Morsztynów,
których dziedzińce, niewielki ogród lub taras były skomponowane osiowo, podobnie jak
same pałace. Najwcześniej został zarysowany przyszły rozwój Osi Saskiej - w latach
1713-1720 król me tylko wykupił wiele posiadłości pod przyszłe ogrody, lecz także zdołał
zrealizować pierwszą fazę założenia27.
Powstała ona w 1717 roku28; autorem był J. C. Naumann29 lub Mateusz Daniel
Póppelmann30. W projekcie wystąpiły bezpośrednie zapożyczenia z ważnego, autonomicz-
nego fragmentu parku wersalskiego - północnego parteru przy pałacu, którego stan w 2.
dziesięcioleciu XVIII stulecia zarejestrował plan Denisa. Ten fragment parku został zreali-
zowany przez Le Nótre’a w latach 1678-82 - tak przynajmniej jest datowany Basen Neptu-
na, zamykający kompozycję od północy; półkolisty mur stanowi jej granicę ostateczną. Do
porównania z ogrodem saskim nie nadają się plany Wersalu wykonane po 1738 roku, gdyż
nastąpiła wówczas pewna modyfikacja tego zespołu, zaprojektowana przez J. Ange
Gabriela31. Projekt warszawski zapożyczył od Le Nótre’a półkolisty mur, zaakcentowany
pawilonem na osi, związany z pergoląlub portykiem; me znajdujemy tu jednak lustra wody.
Powtarza się natomiast okrągły basen (zwany w Wersalu Basenem Smoka) oraz dwa grani-
czące z mm symetryczne partery: ,,haftowane” w Warszawie, wypełnione kompozycjami
bosketowymi - w Wersalu. Występują także analogie w kompozycji następnego segmentu
ogrodu: dwie prostokątne kwatery, przecięte przekątniowe alejami.
Ostatni sektor saskiego ogrodu przejmuje motywy głównej osi parteru wersalskiego,
łamiąc zarazem oś modelu. Są to dwa symetryczne baseny, w których przegląda się pałac;
przestrzeń na ich przedpolu wypełnia układ czterech kwater haftowanych, po które się-
gnięto może do południowej strefy wersalskiej „osi n-s” - Oranżerii. Możliwe są jednak
także inne wzorce zespołów ogrodowych Le Nótre’a, na przykład La Muette.
Pierwszy człon „Osi Saskiej” osiągnął długość ponad 340 m; północny parter Wersalu
ma wymiary większe - dochodzi do 500 m. Niewielkie dwa ogrody, o nieregularnym
zarysie, stanowiące adaptację założeń wcześniejszych, uzupełniają założenie saskie. Czy
od początku miała to być jedynie jego pierwsza faza?
Kontynuacja zakupu przyległych terenów32 pozwala przypuszczać, że ogród od począt-
ku miał zostać powiększony; plan z około 1726 roku33 pokazał już nie tylko przedłużenie
pierwotnego założenia na zachód i zamknięcie jego nowej granicy wielkim pawilonem,
lecz także układ dołączonej od zachodu nowej części parku, rozczłonkowanej promienisty-
mi alejami. Założenie ma już charakterystyczny zarys pięcioboczny, z zaznaczonym prze-
biegiem ulic miejskich, oraz placem, nazwanym później Placem Żelaznej Bramy, wraz
z wybiegającym z niego następnym odcinkiem wielkiej osi. Uzyskany schemat dawno już
został porównany do założenia parku wersalskiego34; analiza wykazała analogie i różnice.

27 Ustalenia Z. BIENIECKIEGO, Oś barokowa Warszawy. „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1960, t. V, z. 4, s. 472.
28 E. CHARAZIŃSKA, Ogród Saski. Warszawa 1979, s. 23.
29 Atrybucja wg. W. HENTSCHEL, Die sachsische Baukunst des 18. Jahrhunderks iii Polen. Berlin 1967, cz. 11, il. 178.
30 J. PUTKOWSKA, Królewski zespół rezydencjonalny Augusta 11 Sasa w Warszawie. „Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki” 1992, t. XXXVII, z. 3, s. 204.
31 VAN DER KEMP, LEMOINE, op. cit., s. 305.
32 A. SOKOŁOWSKA, Własność i zabudowa na terenach Przedmieścia Krakowskiego zajętych w pierwszej połowie
XVIII wieku pod założenie Saskie. „Rocznik Warszawski” 1975, t. XIII, s. 67nn.
33 HENTSCHEL, op. cit., il. 179
34 Rysunkową analizę porównawczą przeprowadził BIENIECKI (op. cit., s. 482). Schemat nie uwzględnił różnicy
skali obu założeń; park wersalki liczy wzdłuż osi około 3 km, Ogród Saski około 55 km.