Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (63.2001)

Wielkie osie urbanistyczne XVII-wiecznej Warszawy a kreacje Andre Le Nótre’a

67

wprawdzie pierwotnie po stronie zachodniej rytmicznie rozmieszczone kaplice,
a widok F. C. Schmidta z 1740 roku46 pokazał także kaplice po wschodniej stronie Drogi,
jednak funkcje kalwaryjskie wygasły już przed 1770 rokiem, gdy zdewastowane kaplice
rozebrano. Droga przyjęła wkrótce nazwę „Alea”, a następnie - Aleja Ujazdowska47 48.
Jednak projekt wielkiego zespołu rezydencji na Ujazdowie me został w całości zarzu-
cony. Dyskusja nad sposobem aranżacji przedpola Zamku trwała: niewielki prostokątny
dziedziniec na jego osi zarejestrowały dwa plany saskie z około 1725 roku, które propo-
nowały redukcję parku „dolnego” do systemu promienistych alei, wytyczonych na oś oraz
do ich przecznic. Nie zostały i one zrealizowane.
Dwa dziedzińce oraz półkolisty plac w miejscu późniejszego Placu na Rozdrożu, przy
przecięciu dwu wysadzonych drzewami alei, z których jedna stała się Drogą Kaiwaryjską,
przewidywał wyżej wspomniany projekt Deybla. Wielki przeddziedzimec miał być - we-
dług tego projektu - otwarty długą loggią, ujętą na krańcach przez piętrowe pawilony.
Mogło to stanowić echo ogrodowego otwarcia wnętrza tylmanowskiego Marywilu. Dwie
aleje zewnętrzne, skomponowane w przedłużeniu osi poprzecznych zamkowych parte-
rów, miały stanowić ramy założenia rezydencjonalnego. Jego oś otwierała krótka aleja
między kompleksami wysokiej zieleni, poprowadzona od półkolistego placu.
Podjęto wreszcie ideę budowy niezwykle monumentalnego zejścia z zarysowanego
wyrafinowanym ogrodzeniem tarasu Zamku do Kanału: barokowe schody na skarpie
wykazują analogie do rzymskich Schodów Hiszpańskich, właśnie zrealizowanych4*.
Projekt pochodzi zapewne także z około 1725 roku - Kanał był jeszcze nie ukończony,
gdyż projekt zmieniał kształt jego „główki”, ale Droga Kalwaryjska była już wytyczona.
Pomiędzy mą a niezwykłym dziedzińcem, otaczającym Zamek miał powstać ogromny
przeddziedzmiec.
Trudno wyjaśnić przyczyny zaniechania prac na Ujazdowie w ostatnich latach rządów
Augusta II - król przeniósł wysiłek inwestycyjny i zainteresowania na inne swoje
siedziby, odstępując Kalwarii Zamek, który miał zostać adaptowany na Kościół
Zmartwychwstania, z potężną kopułą, jak w Albumie Poturzyckim. Projektu nie zrealizo-
wano, a w 4. dziesięcioleciu XVIII wieku powstał przed rezydencją wydłużony dziedzi-
niec, obudowany skrzydłami, zamkniętymi miękką linią luku. Pokazał go plan Warszawy
C. F. Hubnera (utrzymujący projekt radialnego układu parku przy Kanale), a następnie,
w 1762 roku, plan R. de Tirregaille’a. Podsumował on niejako stan zaawansowania prac
na Ujaz-dowie u schyłku doby saskiej. Dziedziniec przed Zamkiem ma nadal, jak ćwierć
wieku wcześniej, kształt podkowy; przyległy ogród jest reliktem willi Anny Jagiellonki
z lat 70. XVI stulecia. Część dolnego tarasu, przeciętego Kanałem, jest nie urządzonym
terenem zielonym; wysepkę Łazienek opasuje kanał, związany z Ujazdowskim. Zachod-
niej części Kanału Ujazdowskiego towarzyszy po obu stronach pas zieleni parkowej.
Zapowiedzią nowej osi urbanistycznej jest aleja, która łączy Drogę Kalwaryjską z dzie-
dzińcem Zamku. Skrzyżowania nie podkreśla półokrągły plac, przewidziany przez Deybla.
Aleja prowadzi do bramy w podkowiastych skrzydłach Zamku, i łączy się z lukiem

46 A. LUTOSTAŃSK.A, Z problematyki projektów rozbudowy Ujazdowa w czasach saskich. „Biuletyn Historii
Sztuki” 1967, nr 3, s. 325 il. 9.
47 E. SZWANKOWSK1, Ulice i place Warszawy. Warszawa 1963, s. 236.
48 Schody Hiszpańskie w Rzymie, dzieło architektów F. de Sanctis i A. Specchi, zostały zbudowane w latach 1721-
-25. Na analogię obu założeń zwróciła uwagę LIJTOSTAŃSKA, loc. cit.