Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (63.2001)

Anna Oleńska

403

ogrody królewskie z Warszawy i okolic (ogród przy
Zamku Warszawskim, Ogród Saski, ogród przy Pała-
cu Kazimierzowskim, Ujazdów, Wilanów, Marymont),
których projekty w dużej mierze zresztą nie zostały
zrealizowane. W pierwszej części katalogu pokazano
założenia ogrodowe z Saksonii, w liczbie dziewięciu.
W drugiej części znalazły się założenia polskie: naj-
pierw obiekty związane z Augustem U, dalej zapre-
zentowano ogrody przy prywatnych pałacach
warszawskich, położonych przy głównych ulicach
miasta (przy Pałacu Błękitnym, Henryka Briihla, Józe-
fa Wandalina Mniszcha, Sieniawskich i Aleksandria
Godzkich), ogrody wszystkich trzech podwarszaw-
skich maisons de plaisance należących do Henryka
Briihla (ogród na Nowym Świecie, Wola i Młociny)
oraz jeden ogród klasztorny (reformatów na Senator-
skiej). Następnie w kolejności alfabetycznej - ogro-
dy i parki położone poza stolicą, głównie
w siedzibach magnackich. Znalazł się tu też ogród
opactwa cysterskiego w Oliwie i ogród przy starym
zamku w Grodnie. W efekcie zastosowania układu
alfabetycznego, do tej części trafiła królewska Kargo-
wa, oddzielona od zebranych na początku posiadłości
Augusta II. Podobnie Ostrów, zwierzyniec Francisz-
ka Salezego Potockiego założony pod Krystynopo-
lem, figuruje jako udzielny obiekt, oddzielony od
właściwej rezydencji.
Duża część ukazanych w katalogu materiałów
była już publikowana, między innymi „polskie” pla-
ny z Królewskiego Urzędu Budowlanego, z kolekcji
archiwów drezdeńskich. Dlatego warto wskazać na
nie reprodukowany plan dóbr królewskich z około
1732 roku obejmujących Wilanów i Powsinek, nie-
stety bardzo schematyczny, i na interesujący widok
perspektywiczny Rzeszowa z około 1737 roku, skła-
dający się z trzech części: zamku, miasta i pałacyku
Jerzego Ignacego Lubomirskiego. Na uwagę zasłu-
gują też zebrane tu ogrody projektowane przez Jana
Zygmunta Deybla dla Elżbiety Sieniawskiej i jej cór-
ki Zofii Czartoryskiej, 10 voto Denhoffowej (ogród
przy pałacu warszawskim Sieniawskich, w Oleszy-
cach, Wysocku i Puławach).
Reprodukcjom eksponatów wystawy towarzyszą
w katalogu fotografie istniejących do dziś obiektów,
głównie saksońskich. Zamieszczono w nim niestety
tylko dwanaście ilustracji kolorowych, po sześć z każ-
dej „strony”: między innymi ukazany na okładce efek-
towny plan rozwinięcia części północno-wschodniej

Ogrodu Saskiego z 1745 roku oraz plan Wilanowa
i widok perspektywiczny zamku i ogrodu ujazdow-
skiego po projektowanej przebudowie z około roku
1730, publikowane do tej pory jedynie w wersji
czarno-białej.
Okres sześćdziesięciu siedmiu lat, który zamyka się
datami koronacji Augusta II i śmierci Augusta III, to
dla sztuki ogrodowej cała epoka. To nie tylko powolne
umieranie w całej Europie idei i wzorca ogrodu wersal-
skiego, ale metamorfozy w kierunku rokoka i angiel-
skich rozwiązań kraj obrazowych - uciekanie od, by
zacytować abbe Laugiera, „zdławionej natury przy-
gniecionej obcym systemem symetrii i wspaniałości”.
Metamorfozy te znalazły odbicie w prezentowanej
sztuce ogrodowej, powstającej przecież pod wyraź-
nym wpływem modeli szczególnie francuskich, dosto-
sowywanych do lokalnego „nieba i obyczaju”. Tytuł
„barokowa sztuka ogrodowa” może się więc tu okazać
złudny. Obok regularnych i formalnych założeń cha-
rakterystycznych dla fundacji królewskich na wysta-
wę i do katalogu trafił w pełni przecież rokokowy
ogród, jakim jest podwarszawska Wola Henryka
Briihla, czy też Terespol podskarbiego wielkiego litew-
skiego Jana Jerzego Flemminga, zaprojektowane w la-
tach 50. Znalazły się tu także plany ogrodów z ostatniej
ćwierci wieku, zmienionych na nową modłę, a zacho-
wujących jedynie relikty regularnej kompozycji (np.
plan ogrodu w Oliwie z 1792, przekształconego
w duchu angielsko-chińskim). Trzeba jednak przyznać
autorom notek katalogowych, że uwzględniają
wszystkie te zjawiska, wskazując na elementy baro-
kowe, które przetrwały głównie w kompozycji.
W katalogu nie ustrzeżono się pewnych drob-
nych błędów. Przykładowo, na mapie ukazującej
terytorium państw objętych w roku 1697 unią perso-
nalną, zamieszczonej na drugiej stronie okładki, Te-
respol znalazł się koło Łańcuta. Na mapie nie
zaznaczono zresztą wszystkich wybranych do kata-
logu obiektów.
Wspomniana ekspozycja i jej katalog obrazują
znaczenie, jakie obecnie przywiązuje się do restytu-
cji i konserwacji historycznych ogrodów w Niem-
czech, a wreszcie także i w Polsce. To wartościowy
przyczynek do upowszechniania wśród szerokiego
odbiorcy dawnej sztuki ogrodowej, a w tym przy-
padku także wspólnego dziedzictwa kulturowego
obu krajów. Une maniere de montrer les jardins de
la Pologne et Saxe.