Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (63.2001)

412

Kinga Szczepkowska-Naliwajek

recenzji wszystkich złożonych problemów omawia-
nej książki, poruszę zatem tylko dwa zagadnienia.
Czołową ideą przewijającą się przez wieki
w teologii eucharystycznej celebracji była wiara,
w myśl której „ciało Chrystusa obecne w eucharystii
postrzegano, zgodnie ze słowami św. Ambrożego,
jako prawdziwe ciało Chrystusowe, które było
ukrzyżowane i pogrzebione: jest to zatem naprawdę
sakrament jego ciała”. Dlatego też, zdaniem ks. Ja-
nusza Nowińskiego, miejsce deponowania hostii in-
terpretowano jako nowy grób Chrystusa, a relikwie
i Eucharystia miały niejednokrotnie bardzo bliskie
sobie znaczenie, ponieważ w hostii widziano reli-
kwie Chrystusa. Stąd też można dostrzec liczne ana-
logie w rozwoju formalnym relikwiarzy i naczyń
eucharystycznych.
Ustalenia Autora zdają się potwierdzać wiele in-
teresujących prawidłowości. Można, między inny-
mi, zaobserwować pewną równoległość zjawisk
w kolejnych, najwcześniejszych fazach rozwoju na-
czyń eucharystycznych i relikwiarzy w czasach sta-
rożytności chrześcijańskiej i we wczesnym średnio-
wieczu. Adaptowano wtedy dla potrzeb rezerwacji
eucharystycznej i do przechowywania partykuł
świętych ciał najprostsze w formie naczynia, o pro-
weniencji starożytnej i pogańskiej, na przykład wie-
loboczne lub okrągłe puszki, szkatułki i kasetki.
Zdobiono je często scenami figuralnymi rzeźbiony-
mi w kości słoniowej lub w srebrze, których tematy
odnosiły się, tak do historii Zbawienia, jak i do sym-
boliki eucharystycznej. W tym przypadku kryterium
ikonograficzne winno pomóc w wyjaśnieniu, czy
mamy do czynienia z relikwiarzem, czy też z naczy-
niem do rezerwacji eucharystycznej. Lecz tak nie
jest, ponieważ w większości znanych zabytków, aż
do końca VIII wieku, ani kształt, ani zobrazowane
tematy nie mówią jednoznacznie o przeznaczeniu
naczynia. Nie udało się odnaleźć przykładów, w któ-
rych wymowa ideowa jednoznacznie wskazywałaby
na funkcję konkretnego dzieła sztuki. Stąd próby
określenia funkcji poszczególnych zabytków muszą
być podejmowane z dużą ostrożnością. Tę cechę
dojrzałego badacza odnajdujemy w książce Janusza
Nowińskiego, którego klarownie i logicznie prowa-
dzony wywód charakteryzuje się sądami wyważony-
mi i powściągliwą interpretacją.
Podobna wieloznaczność cechuje terminy łaciń-
skie, którymi w źródłach wczesnochrześcijańskich
i średniowiecznych nazywano naczynia eucharystycz-
ne i relikwiarze z partykułami świętych ciał. Nazwy
typu pyxis, capsa, arca, scrinium mają obszerny za-
kres znaczeniowy, są bardzo pojemne i mało precy-
zyjne; odnoszą się przede wszystkim do formy naczy-
nia, a nie do jego funkcji. Decydujące zmiany rysują
się dopiero w XII stuleciu, kiedy rozpowszechnił się
zwyczaj wcześniejszego konsekrowania chleba

eucharystcznego. Wprowadzono też wówczas do
mszy ryt podniesienia hostii, a w liturgii pojawiły się
akty adoracji. Zmiany te ugruntowały zalecenia
IV soboru Laterańskiego w 1215 roku. W konse-
kwencji dla potrzeb rezerwacji eucharystycznej za-
adaptowano naczynia typu scyphus, pojawiły się ta-
bernakula eucharystyczne, figury Marii Panny
z reservaculum do przechowywania hostii, zawie-
szane nad ołtarzem gołębice eucharystyczne. Nieco
później rozpowszechniły się ścienne sakraria, mo-
numentalne wolno stojące wieże eucharystyczne,
szafy i retabula relikwiarzowe, służące też niekiedy
do przechowywania hostii. W końcu XIII wieku we-
szły w użycie cyboria eucharystyczne, a w XIV stu-
leciu monstrancje w kształcie tak doskonale odpo-
wiadającym ich funkcji, że formy obu naczyń
rezerwacji eucharystycznej do dzisiaj nie uległy
większym zmianom. Ta długa droga ewolucji, pre-
cyzyjnie nakreślona przez ks. Janusza Nowińskiego,
ma wyraźnie wyznaczone etapy przemian, które do-
prowadzą do powstania nowożytnego tabernakulum.
Znaczne zbieżności między obiema grupami na-
czyń obserwujemy ponownie w późnym średniowie-
czu, w procesie wykształcania się monstrancji,
przeznaczonej odtąd do adoracji Najświętszego Sa-
kramentu. Jej kształt wywodzi się z ostensoriów re-
likwiarzowych ujmujących cylindryczne pojemniki
z kryształu górskiego; w ten sposób hostia była bez-
piecznie zamknięta, a jednocześnie dobrze widocz-
na, tak, by można było oddawać jej „cześć należną
i pokorną”. Co ciekawe, w początkowej fazie, jesz-
cze do początków XVI wieku, te dwa typy naczyń
nie miały wyraźnie rozdzielonych funkcji, stosowa-
no je wymiennie, szczególnie w mniejszych i uboż-
szych kościołach parafialnych.
Niezwykle interesujące pytania wiążą się z go-
tyckimi przedstawieniami dewocyjnymi i zagadnie-
niem ich różnorodnych „dodatkowych” funkcji.
Janusz Nowiński sądzi nie bez racji, że madonny
szafkowe z terenu państwa krzyżackiego mogły być
również nośnikami treści eucharystycznych1. „Zna-
na z terenu trzynastowiecznej Francji praktyka de-
ponowania Eucharystii we wnętrzu stojących na
ołtarzu maryjnych figur znajduje swoją [...] konty-
nuację w przypadku madonn szafkowych” zawiera-
jących przedstawienie Trójcy Świętej w wersji Tro-
nu Łaski. W tych przypadkach hostia mogła być
eksponowana w wolnej przestrzeni podstawy otwar-
tej madonny, przed krucyfiksem trzymanym przez

1 Jest to stanowisko podważające ustalenia Gertrudy Ra-
dler, przyjęte w literaturze przedmiotu, zob. G. RADLER,
Die Schreinmadonna „ Yierge Ouvrante ” von den bern-
hardischen Anfdngen bis zur Frauenmystik im Deutsch-
orensland mit beschreibendem Katalog. Frankfurt am
Main 1990.