Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (63.2001)

430

Recenzje

wojnę. Autor przedstawia tu charakterystykę lewego
brzegu Paryża, jeszcze przed wybuchem wojny.
Opisuje, pełniące rolę pry watnych „akademii” sztu-
ki, kawiarnie - „Closerie des Lilas”, w której już od
1903 roku Paul Fort organizował wieczory literac-
kie, a Salomon i Apollinaire czytali swoje wiersze,
„Le Dóme” - miejsce spotkań przebywających na
emigracji Niemców i Skandynawów, oraz „La Ro-
tonde” —ulubioną kawiarnię emigrantów ze Wscho-
du, głównie Rosjan i Polaków. W tej części
publikacji poznajemy również niektórych, tych naj-
sławniejszych, przedstawicieli Ecole de Paris
- Chaima Soutine’a, Amedeo Modiglianiego, Ja-
pończyka Foujitę i Mojżesza Kislinga zwanego
księciem Montparnasse’u. Osobny rozdział poświę-
cony jest ulicy Joseph-Bara, gdzie pod numerem 3
mieszkał Kisling, którego mieszkanie było głównym
punktem spotkań całego środowiska rive gauche
i który wprowadził przybyłego do Paryża ze Lwowa
około 1913-1914 roku filozofa, poetę i marszanda
Leopolda Zborowskiego w krąg artystyczny bohe-
my czternastej dzielnicy. Zborowski również za-
mieszkał przy rue Joseph-Bara. Jego częstym
gościem był podopieczny lwowianina Modigliani
oraz zaprzyjaźniony z Włochem Soutine. I wojna
światowa zmieniła oblicze artystyczne Paryża. Ci,
którzy zostali-Marevna, Modigliani, Diego Rivera,
Picasso, Ortiz de Zarate i Max Jacob, spotykali się
często w „La Rotonde” lub w kantynie Marii Wassi-
lieff przy Avenue du Maine. Z powodu zamknięcia
teatrów, wystaw i sal koncertowych organizowano
je prywatnie w atelier szwajcarskiego malarza Emi-
lek Lejeune’a przy 6, rue Huyghens w siedzibie sto-
warzyszenia „Lyre et Palette”. Koncerty grupy „Les
Six” i spotkania literackie, na których Blaise Cendrars
i Jean Cocteau, wprowadzony na Montparnasse przez
Picassa, czytali swoje utwory, urozmaicały otwarte
dla publiczności wystawy. Wielu artystów obcokra-
jowców, wśród nich Kisling, Szymon Mondzain
i Ossip Zadkine służyło w Legii Cudzoziemskiej, na
froncie walczyli Guillaume Apollinaire, Maurice
Raynal, Georges Braąue, Roger de la Fresnaye, Jean
Metzinger i Fernand Leger. Niejeden z nich, na sku-
tek odniesionych ran, wrócił do Paryża jeszcze przed
zakończeniem wojny. Był wśród nich Apollinaire,
którego śmierć w listopadzie 1918 roku zamyka dru-
gą część książki i otwiera zarazem kolejny okres ży-
cia Montparnasse’u - szalone lata powojenne.
Paryż lat 20. to temat trzeciej, ostatniej części
publikacji Francka, zatytułowanej - Montparnasse
miasto otwarte. Les annees folłes zapoczątkowuje
co prawda kolejne smutne wydarzenie - w styczniu
1920 roku umiera Modigliani, niejednocześnie roz-
poczyna się złoty wiek Montparnasse’u, do którego
ściągają coraz to liczniejsze rzesze cudzoziemców. W
1919 roku Francis Picabia i Tristan Tzara próbują

przeszczepić na grunt paryski prowokujące spekta-
kle powstałego w Zurychu w czasie wojny ruchu
Dada. W maju 1920 roku odbywa się w Paryżu festi-
wal Dada, a w 1921 ekspozycja w Galerie Monta-
igne. Animatorem francuskiej grupy dadaistów był
również Andre Breton, który cztery lata później
ogłosił swój manifest surrealistyczny. Wiele stron
książki Francka poświęconych jest głównym anima-
torom surrealizmu, literatom - Bretonowi, a także
Louisowi Aragonowi i jego związkowi z ElsąTrio-
let, Paulowi Eluardowi, Benjaminowi Peretowi
i Philippe’owi Soupaultowi. Autor przedstawia tu
także postać sławnego amerykańskiego fotografa
Mana Raya i jego znajomość ze znaną modelką
Montpamasse’u Kiki, którą charakteryzuje w osob-
nym rozdziale.
Paryż lat 20. to także domy mody projektantów i
kolekcjonerów Jacąuesa Douceta i Paula Poireta
oraz okres szalonych zabaw, spotkań i bali, odbywa-
jących się w nowo otwartych kawiarniach „La Co-
upole” i „Le Select” oraz klubach nocnych „Le
Jockey” i „Le Jungle”, do których szczególnie chęt-
nie przychodzili Amerykanie - George Gershwin,
Ernest Hemingway, Scott Fitgerald, Sandy Calder
oraz Henry Miller. Salony artystyczne i literackie
prowadziła zarówno Gertrudę Stein i jej brat Leo,
jak Nathalie Cifford Barney, u której bywała Tamara
Łempicka. W 1928 roku odwiedził Paryż Włodzi-
mierz Majakowski, częsty bywalec „La Coupole”.
Animatorem życia kulturalnego i towarzyskiego
dzielnicy Montparnasse był malarz i rysownik bułgar-
skiego pochodzenia Jules Pascin. Jego samobójcza
śmierć w czerwcu 1930 roku kończy książkę Franc-
ka. Śmierć Pascina kończy jednocześnie dobrą passę
rive gauche, która wkrótce zostanie posądzona o fi-
nansowe spekulacje i korupcję, a marszandzi o pro-
pagowanie sztuki uprawianej przez obcokrajowców.
Publikacja Dana Francka nie jest ani odkrywcza,
ani nowatorska. Przegląd bibliografii pozwala zorien-
tować się, że autor posłużył się znanymi i ogólnie do-
stępnymi książkami, pamiętnikami i wspomnieniami
dotyczącymi tego okresu, pióra Francisa Carco, Je-
ana Cocteau, Jeana-Paula Crespelle’a, Gustave’a
Fuss-Amore’a i Maurice’a des Ombiaux, Billy’ego
Kliivera i Julie Martin, Maurice’a Sachsa, Andre Sal-
mona, Emile’a Szittyi, Jeanine Wamod oraz Andre
Wamoda1. W odróżnieniu od tych autorów jednakże,

1 Z czego na język polski przetłumaczono: J.P. CRES
PELLE, Montmartre w czasach Pisacca 1900-1910.
Przekł. M. Bibrowski. Warszawa 1989 (wyd. francuskie
1978); id., Montparnasse w latach 1905-1930. Przekł. E.
Bąkowska. Warszawa 1989 (wyd. francuskie 1978) i F.
CARCO, Przyjaciel malarzy. Przekł. J. Rylska. Kraków
1958 (wyd. francuskie 1953).