DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Sikorska, Joanna: Miedzioryt XV wieku i jego odrębność w sztuce późnego średniowiecza: problemy badawcze =
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.35032#0120
114
JOANNA SlKORSKA
Peter Schmidt u podstaw zainteresowania tymi ostatnimi problemami można dostrzec - jak
najbardziej współczesną- koncepcję upatrywania w grafice „przodka" środków przekazu
komunikacji masowej, swoistej „prehistorii" rewolucji informacyjnej^. Wobec takiego
założenia badawczego można wysunąć co najmniej dwa zastrzeżenia. Przede wszystkim,
zdaje się ono pomijać fakt, że sztuce średniowiecznej znane były już wcześniej rozmaite
formy „przekazu masowego"'*. Ponadto trzeba pamiętać, że choć panuje powszechna zgo-
da co do tego, że umiejętność mechanicznego powielania obrazu była wielkim wynalaz-
kiem późnego średniowiecza, to opinie nie sąjuż tak zgodne, gdy badacze próbują określić
na czym to nowatorstwo polegało^. Lektura prac publikowanych od lat 80. XX w. prowa-
dzi do wniosku, że w samym procesie wykonywania drzeworytów i miedziorytów było
niewiele „innowacji"; stanowiły jedynie papierowe podłoże oraz - znana w przy-
bliżeniu - skala produkcji tych multiplikowanych dzieł". Tym samym formułowanie
wniosków o rewolucyjnym wynalazku i masowym odbiorze grafiki wymaga daleko idącej
ostrożności*-.
W najnowszych studiach nad genezą i funkcjami grafiki XV w. dominują prace poświę-
cone drzeworytowi. Zadecydowało o tym bez wątpienia chronologiczne pierwszeństwo tej
techniki, ale także jej związek z tekstem, pozwalający na inicjowanie rozległych badań
interdyscyplinarnych". Wyborowi kryterium technicznego mogły również sprzyjać czę-
ste w niemieckojęzycznej literaturze prace poświęcone grafice w kontekście historii i este-
tyki „mediów"". Jednak przede wszystkim rozdzielanie analizy przemian zachodzących
^ SCHMIDT, "The Multiple Image..s. 38-39. Przykładem pracy tego typu, wpisującej się w popularny obecnie nurt
badań nad antropologią mediów, jest katalog towarzyszący wystawie P0777 T/oDyc/zzzVzzzzzz Dm WzzzzV zzzzz/ <7m
Gg^c/zm/zlg &/* Rz'VzzzgV'gzz vozz 7440 Tuk Tzgzztg (ed. René HIRNER, Bonn 1997).
^ Rozmaite aspekty tego zjawiska doczekały się ogromnej literatury. Por. Georg Friedrich ROCH, Dm XzzTzVozz.s'Vg/Vzzg.
/Arg Gg^cńm/Rg von &n Vyo'Tzggz? Tuk zn/n Zzzygozzg 7& Wzzżzzzzz&zls', Berlin 1967; Kurt KÖSTER, "Mittelalterli-
che Pilgerzeichen", [w:] UVT/o/zzü kg/mt łgńm Gmzzzgzz. Drnnmn zzr g/'ngr Hzzyytg/Vzzg TVygnkc/zgzz TWz'ozzVzzuz-
^gM/7M, ed. Lenz KRISS-RETTENBECK, Gerda MOEHLER, München 1984, s. 203-223; Hildegard ERLEMANN,
Thomas STANGIER, "Festum Reliquiarum", [w:] TsV/z^Mz'gzr, tü/mArnng mV LszWuzzg. Vrz'zzgzz zzzzJTVotgzz zzzz* Dmwo-
tz'Æ mVKotn/ogzMrHMMfg/Vng&rKoVngr Vmw/MngComkPgtgrs' V V/mVggn-MM.ygMm, red. Anton LEGNER, Köln
1989, s. 25-31.
Do takich wniosków doszedł już Paul KRISTELLER (WMą/gz^tzc/z mV T/oDyc/zzzzzï V vmz* VV/Tm/Vg/ygn, Berlin
1905, s. 15). Ostatnio: Hellmut ROSENFELD, "Papierverbreitung und Holzschnitterlindung als Voraussetzung für
Bilddruck und Blockbuch", [w:j TJ/ockVz'g/zgz* MVgV/tgz^.* TJz'Vgzyb/ggzz oń LgDz77*g, kat. wyst., Gutenberg-Mu-
seum, Mainz 1991; René HIRNER, "Vom Holzschnitt zum Internet. Überlegungen zum Verhältnis von Kunst und
Bildmedien von 1450 bis heute", [w:] Kwz 77o/z^c/z77Vzzz777 /7Vg7-7mT Dm Wzzzzyt zz7z<4 V'g Gg-yc/zmVg &7*RzV77zgV'g77 vozz
7450 6zk /zgzRg, ed. René HIRNER, Bonn 1997, s. 38-39; Emst REBEL, "Die Entwicklung der graphischen Techniken
im 15. Jahrhundert", Wzzzzs'I/zzklozikc/zgHzögz'Is'TzV'rtgr, 3, 1999, s. 45-58. Por. też: Falk EISERMANN, "Bevor die Blätter
fliegen lernten: Buchdruck, politische Kommunikation und die 'Medienrevolution' des 15. Jahrhunderts", [w:j MgV'gzz
&7-Ao777777m77'kuü'o77 7777 MVg/Vtgz*, ed. Karl-Heinz SPIESS, Stuttgart 2003, s. 289-320.
'* Zob. Johann Michael FRITZ, GgVoc/zgzzgTlzVgz': Gz'ovmzirzzggzz 0M/<Vzz7s'c/7g77 GoVyc/zTzzmJgazTzgzYgzz &7*
Köln 1966, s. 409 nn; SCHMIDT, "The Multiple Image...", s. 37 nn.
Krytyczny stosunek do użycia terminu „mass medium" w analizach grafiki XV w. przedstawili m.in. David LAN-
DAU, Peter PARSHALL, 77?g T^gzzozks'ozzcg PrVf 7470-7450, New Haven - London 1994, s. 219; Peter PARSHALL,
Rainer SCHOCH, "Early Woodcuts and the Reception of the Primitive", [w:j G/igmy o/Dzzz'o/mozz TVz'/zPzzokzzzg..., s. 2.
Wśród licznych prac poświęconych związkom obrazu i tekstu w kontekście grafiki można wymienić: Sabine GRIE-
SE, "Dirigierte Kommunikation. Beobachtungen zu xylographischen Einblattdrucken und ihren Textsorten im 15. Jahr-
hundert", Mz'Vokoyzzzos', 50, 1998, s. 76-99; DWoOüM/ckg 75. MZ7z7 74. Wz/zzVzzzzz&zTs'. TVoVgzzzg,
DgrspgVz'vgzz, TV/TsA/V'gzz, hrsg. Volker HONEMANN, Sabine GRIESE, Falk EISERMANN, Marcus OSTERMANN,
Tübingen 2000.
'4 Zob. Hans Dieter HUBER. "Kommunikation in Abwesenheit. Zur Mediengeschichte der künstlerischen Bildme-
dien", [w:] %777 77o/z.yc/z/7Vzm77 777lg7*77gJ..., s. 19 nn.
JOANNA SlKORSKA
Peter Schmidt u podstaw zainteresowania tymi ostatnimi problemami można dostrzec - jak
najbardziej współczesną- koncepcję upatrywania w grafice „przodka" środków przekazu
komunikacji masowej, swoistej „prehistorii" rewolucji informacyjnej^. Wobec takiego
założenia badawczego można wysunąć co najmniej dwa zastrzeżenia. Przede wszystkim,
zdaje się ono pomijać fakt, że sztuce średniowiecznej znane były już wcześniej rozmaite
formy „przekazu masowego"'*. Ponadto trzeba pamiętać, że choć panuje powszechna zgo-
da co do tego, że umiejętność mechanicznego powielania obrazu była wielkim wynalaz-
kiem późnego średniowiecza, to opinie nie sąjuż tak zgodne, gdy badacze próbują określić
na czym to nowatorstwo polegało^. Lektura prac publikowanych od lat 80. XX w. prowa-
dzi do wniosku, że w samym procesie wykonywania drzeworytów i miedziorytów było
niewiele „innowacji"; stanowiły jedynie papierowe podłoże oraz - znana w przy-
bliżeniu - skala produkcji tych multiplikowanych dzieł". Tym samym formułowanie
wniosków o rewolucyjnym wynalazku i masowym odbiorze grafiki wymaga daleko idącej
ostrożności*-.
W najnowszych studiach nad genezą i funkcjami grafiki XV w. dominują prace poświę-
cone drzeworytowi. Zadecydowało o tym bez wątpienia chronologiczne pierwszeństwo tej
techniki, ale także jej związek z tekstem, pozwalający na inicjowanie rozległych badań
interdyscyplinarnych". Wyborowi kryterium technicznego mogły również sprzyjać czę-
ste w niemieckojęzycznej literaturze prace poświęcone grafice w kontekście historii i este-
tyki „mediów"". Jednak przede wszystkim rozdzielanie analizy przemian zachodzących
^ SCHMIDT, "The Multiple Image..s. 38-39. Przykładem pracy tego typu, wpisującej się w popularny obecnie nurt
badań nad antropologią mediów, jest katalog towarzyszący wystawie P0777 T/oDyc/zzzVzzzzzz Dm WzzzzV zzzzz/ <7m
Gg^c/zm/zlg &/* Rz'VzzzgV'gzz vozz 7440 Tuk Tzgzztg (ed. René HIRNER, Bonn 1997).
^ Rozmaite aspekty tego zjawiska doczekały się ogromnej literatury. Por. Georg Friedrich ROCH, Dm XzzTzVozz.s'Vg/Vzzg.
/Arg Gg^cńm/Rg von &n Vyo'Tzggz? Tuk zn/n Zzzygozzg 7& Wzzżzzzzz&zls', Berlin 1967; Kurt KÖSTER, "Mittelalterli-
che Pilgerzeichen", [w:] UVT/o/zzü kg/mt łgńm Gmzzzgzz. Drnnmn zzr g/'ngr Hzzyytg/Vzzg TVygnkc/zgzz TWz'ozzVzzuz-
^gM/7M, ed. Lenz KRISS-RETTENBECK, Gerda MOEHLER, München 1984, s. 203-223; Hildegard ERLEMANN,
Thomas STANGIER, "Festum Reliquiarum", [w:] TsV/z^Mz'gzr, tü/mArnng mV LszWuzzg. Vrz'zzgzz zzzzJTVotgzz zzzz* Dmwo-
tz'Æ mVKotn/ogzMrHMMfg/Vng&rKoVngr Vmw/MngComkPgtgrs' V V/mVggn-MM.ygMm, red. Anton LEGNER, Köln
1989, s. 25-31.
Do takich wniosków doszedł już Paul KRISTELLER (WMą/gz^tzc/z mV T/oDyc/zzzzzï V vmz* VV/Tm/Vg/ygn, Berlin
1905, s. 15). Ostatnio: Hellmut ROSENFELD, "Papierverbreitung und Holzschnitterlindung als Voraussetzung für
Bilddruck und Blockbuch", [w:j TJ/ockVz'g/zgz* MVgV/tgz^.* TJz'Vgzyb/ggzz oń LgDz77*g, kat. wyst., Gutenberg-Mu-
seum, Mainz 1991; René HIRNER, "Vom Holzschnitt zum Internet. Überlegungen zum Verhältnis von Kunst und
Bildmedien von 1450 bis heute", [w:] Kwz 77o/z^c/z77Vzzz777 /7Vg7-7mT Dm Wzzzzyt zz7z<4 V'g Gg-yc/zmVg &7*RzV77zgV'g77 vozz
7450 6zk /zgzRg, ed. René HIRNER, Bonn 1997, s. 38-39; Emst REBEL, "Die Entwicklung der graphischen Techniken
im 15. Jahrhundert", Wzzzzs'I/zzklozikc/zgHzögz'Is'TzV'rtgr, 3, 1999, s. 45-58. Por. też: Falk EISERMANN, "Bevor die Blätter
fliegen lernten: Buchdruck, politische Kommunikation und die 'Medienrevolution' des 15. Jahrhunderts", [w:j MgV'gzz
&7-Ao777777m77'kuü'o77 7777 MVg/Vtgz*, ed. Karl-Heinz SPIESS, Stuttgart 2003, s. 289-320.
'* Zob. Johann Michael FRITZ, GgVoc/zgzzgTlzVgz': Gz'ovmzirzzggzz 0M/<Vzz7s'c/7g77 GoVyc/zTzzmJgazTzgzYgzz &7*
Köln 1966, s. 409 nn; SCHMIDT, "The Multiple Image...", s. 37 nn.
Krytyczny stosunek do użycia terminu „mass medium" w analizach grafiki XV w. przedstawili m.in. David LAN-
DAU, Peter PARSHALL, 77?g T^gzzozks'ozzcg PrVf 7470-7450, New Haven - London 1994, s. 219; Peter PARSHALL,
Rainer SCHOCH, "Early Woodcuts and the Reception of the Primitive", [w:j G/igmy o/Dzzz'o/mozz TVz'/zPzzokzzzg..., s. 2.
Wśród licznych prac poświęconych związkom obrazu i tekstu w kontekście grafiki można wymienić: Sabine GRIE-
SE, "Dirigierte Kommunikation. Beobachtungen zu xylographischen Einblattdrucken und ihren Textsorten im 15. Jahr-
hundert", Mz'Vokoyzzzos', 50, 1998, s. 76-99; DWoOüM/ckg 75. MZ7z7 74. Wz/zzVzzzzz&zTs'. TVoVgzzzg,
DgrspgVz'vgzz, TV/TsA/V'gzz, hrsg. Volker HONEMANN, Sabine GRIESE, Falk EISERMANN, Marcus OSTERMANN,
Tübingen 2000.
'4 Zob. Hans Dieter HUBER. "Kommunikation in Abwesenheit. Zur Mediengeschichte der künstlerischen Bildme-
dien", [w:] %777 77o/z.yc/z/7Vzm77 777lg7*77gJ..., s. 19 nn.