Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (70.2008)

189

JACEK MAJ
Z7tttvTtwt'Zct'Z tc/^ZA^rg

XvVł<3 R/wć/g o gc/ęc/Y/ /łc/?y '

'V ye wstępie do opublikowanej w 2000 r.
\/Y / książki /kony i obroży Barbara Dąb-Kali-
Y Y nowska pisze, że: (1) rozróżnienie defïni-
cji pojęć ikony i obrazu religijnego, „chociaż nie
zawsze możliwe i łatwe, stanowi jeden z najważniej-
szych problemów badawczych sztuki Ortodoksji"';
(2) pojęcie ikony „uległo degradacji i wulgaryzacji,
a w powszechnym odbiorze granica między ikonami
należącymi do sfery sacrnw i włączenie do niej na-
wet postaci idoli funkcjonujących w kulturze maso-
wej, utożsamianych z ikonami, uległa zatarciu"* *.
Ponieważ oba stwierdzenia bywają bezkrytycznie
powtarzane w literaturze przedmiotu, warto poświę-
cić im nieco uwagi. W krótkim bibliograficznym za-
rysie postaram się wykazać, że są błędne.

" Komunikat jest zmienionym fragmentem pracy napisa-
nej pod kierunkiem dr hab. Małgorzaty Smorąg-Różyc-
kiej w ramach studiów w Collegium Invisibile w roku
akademickim 2002/2003. Tekst został wyróżniony nagro-
dą Stowarzyszenia Historyków Sztuki (2003). Uwagami
na jego temat zechcieli się ze mną podzielić: prof. Anna
Różycka-Bryzek (/), prof. Kinga Szczepkowska-Naliwa-
jek (f), dr Marek Piela oraz dr Sławomir Skrzyniarz.
' Barbara DĄB-KALINOWSKA, /kony i okrąży, Warsza-
wa 2000, s. 7.
* ibid. Podobne sformułowanie: ead., „Wstęp", [w:] Va/'-
piqk7?ie/'sze ikony w zkiorack poZskick, Olszanica 2001, s. 7.
' Taką definicję podaje większość publikacji - zob. np.
Hans G. THÜMMEL, „Bilder V. Mittelater/1. Byzanz",
[w:] RkeoZogiscke RcaZenzykZopàVie, t. 6, Berlin-New
York 1980, s. 532-540; Konrad ONASCH, Liturgie unń
Dunst Jer Ostkircke in Rtickworten unter Renicksfckh-
gung JerHZtenDircke, Leizpig 1981, s. 167-169; Gerhard
PODSKALSKY, Rainer STICHEL, „Icon", [w:] Rke
Dx/orJ Dictionary o/ Ryzantiuw, red. Alexander P. KA-
ZHDAN, t. 2, New York-Oxford 1991, s. 977; Rainer
WARLAND, „Ikone", [w:] Lexikon /ur RkeoZogie unJ
Dircke, red. Walter KASPER, t. 5, Freiburg-Basel-Rom-
Wien 1996, szp. 416; Jacqueline LAFONTAINE-DOSO-
GNE, „Icona", [w:] DncicZopeJia r/e/i arte weJievaZe,

Ad 1. W historii sztuki termin „ikona", który po-
wstał w XIX w., ma stałą definicję i oznacza wy-
obrażenia Chrystusa, Marii i świętych oraz
wydarzeń biblijnych, będące w Kościele wschodnim
przedmiotem kultu'. Pojęcie to obejmuje dzieła ma-
larstwa sztalugowego, ściennego, freskowego lub
mozaikowego, obrazy emalierskie, w kości słonio-
wej, złotnicze i mozaikowe, choć niekiedy bywa
ograniczane do malarstwa sztalugowego"'. Bizantyń-
czycy przez pojęcie „ikona" (efKtov) rozumieli każ-
dy obraz lub wizerunek i używali go m.in. w
odniesieniu do dzieł malarskich i rzeźbiarskich^.
Ikona nie jest - jak chcą niektórzy badacze^ - feno-
menem charakterystycznym wyłącznie dla wschod-
niego chrześcijaństwa, ponieważ poganie określali
t. 7, Roma 1996. s. 263-276. Por. także Anna RÓŻYC-
KA-BRYZEK, „Bizantyńskie malarstwo ikonowe", Rocz-
nik Ań/zeów JJb/ewóJziwa Rzeszowskiego 1, 1968, s. 177;
Kurt WEITZMANN, Rke /eon. 7/o/y /wages - Rixtk io
Rourteentk Centwy, London 1978, s. 7; Gary VIKAN,
RacreJ /wages ana* RacreJ Rower in Ryzantiuw, Aider-
shot 2003, s. 1.
' Richard TEMPLE, „Icon", [w:] Rke Dictionary o/Art,
red. Jane TURNER, t. 15, New York 1996, s. 75; Peter and
Linda MURRAY, Rke Dx/orJ Companion io Ckrisfian Hrt
anJ Hrckitecture, Oxford-New York 1996, s. 237.
^ Thomas F. MATHEWS, „Early Icons of the Holy Mona-
stery of Saint Catherine at Sinai", [w:] LZoZy /wage, L/aZ-
ZoweJ CrounJ. /cons/row Rinai, red. Robert S. NELSON,
Kristen M. COLLINS, Los Angeles 2007, s. 43. Por. Erich
TRAPP, „Lexikalische Notizien zur Wortfamilie von
EtKMv", [w:] A/OOERDRGROZY RtuJien zur kyzantini-
seken Dunst unJ Gesckickte. Restsckri/t/iir AZarceZZ RestZe,
red. Brigitt BORKOPP, Thomas STEPPAN, Stuttgart 2000,
s. 287-294; Annabel WHARTON, „Icon, Idol, Totem and
Fetish", [w:] /con an</ hb/zi. Rke Rower o/"/n:ages in Ry-
za nt/'u/n. RtuJies RresenteJ to Rokin Corwack, red. Antony
EASTMOND, Liz JAMES, Aldershot 2003, s. 3-11.
6 Zob. np. Victor BYCHKOV, „Icon", [w:] DncycZopeJia
o/Mestketkics, red. Michael Kelly, t. 2, New York-Oxford