Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (70.2008)

198

GRAŻYNA JuRKOWLANIEC

cofa się do klasyków humanistyki, o tyle zastana-
wia, że nie wykorzystuje prac późniejszych autorów,
którzy - by wymienić tylko Davida Freedberga
i Hansa Beltinga - próbowali w ostatnich kilkunastu
latach na nowo zdefiniować zadania historii sztuki,
szczególną uwagę poświęcając sztuce religijnej^.
W dalszych akapitach wstępu, poświęconych już
ściśle tytułowemu motywowi drzewa życia, Maria
Teresa Lezzi wciąż oscyluje między szerokim a wą-
skim rozumieniem symbolu. Najpierw pokrótce
przypomina podstawowe właściwości drzewa, dają-
cego schronienie i dostarczającego pożywienia,
a także będącego znakiem nadprzyrodzonej mocy ze
względu na cykl wzrastania, umierania i ponownego
budzenia się do życia, co przyczyniło się do powsta-
nia kultu drzewa w wielu kulturach, a także uczyniło
drzewo symbolem kosmosu. Następnie przedstawia
krótki przegląd różnych form świętego drzewa
w mitologiach i wierzeniach rozmaitych kultur, epok
i kręgów geograficznych, skupiając się przede
wszystkim na chrześcijańskim Zachodzie. Badaczka
nie zwraca się zatem ku współczesnej antropologii
obrazu skupiającej się m.in. na zagadnieniu potęgi
jego oddziaływania; nie stawia pytania o relację
między ochronną mocą wizerunków a ochronną
mocą przypisywaną drzewom. Konsekwentnie nato-
miast łączy syntetyczne ambicje historyka religii,
odnajdującego podobne motywy w rozmaitych kul-
turach, z analityczną postawą historyka sztuki chrze-
ścijańskiej, szukającego literackich źródeł konkret-
nych tematów ikonograficznych.
Przyjęta metoda wydaje się karkołomna, ale jest
stosowana konsekwentnie, także w zasadniczych
partiach książki, które wypełniają zestawienia tek-
stów i obrazów przywołujących motyw drzewa.
Fragmentowi tekstu, opatrzonemu komentarzem na
temat cytowanego dzieła i jego autora, towarzyszy
zwykle obraz, uzupełniony krótkim opisem. Pierw-
sza część - .Mero 77^/A <rmńcń<? cńT/tń <7<?/
— została poświęcona antycznym kul-
turom śródziemnomorskim, poczynając od Persji
(Haoma, Gaokerena, rabarbar, z którego powstała
ludzkość), przez Mezopotamię (sumeryjskie drzewa
kiskanu i huluppu, opowieść o Gilgameszu poszuku-
jącym drzewa życia), Egipt (sykomora Nut), Kretę

' David FREEDBERG, 77? e Power o/ /???oge,s'. .S7??ń?'e.s' ?7?
7/?e MsVo/y o/7<7 P/ieo/y o/Pe.spon.se, Chicago 1989 (prze-
kład włoski: //Rötere Je//e /wwog?'???'. 7/ /770/7&) <7e//e/?g7?-
re.' /Toż/'??/?/' e e/770Z70/77 ?/<?/ /7?7ń//ćo, trad. Giovanna
PERłNł, Torino 1993; przekład polski: Potęgo wize/w?-
łów. PtMćńu z /7Mto7i7 ? teo/7?' o<f<7z7o7ywo777'o, przeł. E.
KLEKOT, Kraków 2005); Hans BELTłNG, P/P7M/?t/;ro-
/7o/og;'o. p7?twM/yć /ń'r e?77e München
2001 (przekład polski: H?7Po/7o/og7'o ońroz??. .Szł/cc <7o

i Mykeny (drzewo kosmiczne), po Grecję i Rzym
(drzewa poświęcone bogom: winorośl Dionizosa,
wawrzyn Apollina, sosna Attisa, jabłoń rodząca zło-
te jabłka w ogrodzie Hesperyd, 7^77777/70/A).
W zdecydowanie najobszerniejszej części drugiej -
P 'o/óerc <7e//o 7/7 0777Ó7Y0 g;'?7peo-cr?'.s7;'o77o — zna-
lazły się najrozmaitsze warianty motywu drzewa
w literaturze i sztuce chrześcijańskiej oraz żydow-
skiej. Zostały one pogrupowane tematycznie: prze-
gląd otwiera drzewo życia w raju ziemskim oraz
w raju końca czasów i scenach eschatologicznych;
następnie pojawia się motyw drzewa kosmicznego
(w tym przedstawienia Chrystusa i Trójcy Świętej
jako drzewa kosmicznego); obszernie egzemplifiko-
wany jest temat Krzyża jako drzewa życia (wizja
krzyża świetlistego, Krzyż z którego wyrastają liście
i gałęzie), a także motyw winorośli (lud Izraela jako
winorośl, winorośl kosmiczna, Kościół jako wino-
rośl, Tłocznia mistyczna); dalej pojawiają się Drze-
wo Jessego, Fmg?'???^, kandelabr jako
„drzewo światła"; kończą to wyliczenie rozmaite
drzewa alegoryczne (słynne metafory Beatusa, Bo-
nawentury, Lamberta z St. Omer i Joachima z Fio-
re). Wreszcie w części trzeciej - P'a/Pgw AxA
MMMćP ngPg civ? Ań no/r c7*AP'o77g — pojawia się kilka
przykładów świętych drzew w kulturach niechrze-
ścijańskich: skandynawski jesion Yggdrasil, drzewo
rajskie w islamie, święte drzewa Celtów i ludów ał-
tajskich, drzewo oświecenia w Indiach, święte drze-
wo w Chinach, drzewo sakaki w Japonii oraz drzewo
kosmiczne Majów i Azteków. Zatem przykłady za-
czerpnięte z literatury i sztuki starożytnych kultur
śródziemnomorskich są swego rodzaju wstępem do
zasadniczej (sądząc po liczebności przykładów,
a także obszemości i szczegółowości towarzyszą-
cych im komentarzy) części dotyczącej świata jude-
ochrześcijańskiego, skąd różne drogi prowadzą ku
coraz odleglejszym kręgom cywilizacyjnym.
Choć książka imponuje zakresem chronologicz-
nym i geograficznym, rodzi jednak rozmaite reflek-
sje i pytania. Przede wszystkim trudno ustalić
gatunek, do którego należy, a tym samym wyznaczyć
kryteria jej oceny, które przecież są różne dla nauko-
wej syntezy, słownikowej kompilacji i popularnego
zarysu. Albumowy format książki i jej konstrukcja
777777^7 o ońmzA, tłum. M. BRYL, Kraków 2007).
4 Nb na s. 21 Autorka przywołuje jedno z podstawowych
skojarzeń Marii z drzewem, oparte na podobieństwie ła-
cińskich rzeczowników wgo (dziewica) i wy? (rózga,
różdżka, laska, pręt, berło), podając jednak drugi wyraz w
brzmieniu włoskim, a nie łacińskim - albo z błędem lite-
rowym (ve/y7), co oczywiście nie zmienia sensu samego
zestawienia.