Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (70.2008)

206

MARCIN SZYMA

w formie klarownego wywodu oraz stawiania pytań
ukierunkowujących dyskusję. Swoje rozważania
Kdein ujął w krótkie rozdziały traktujące m.in.
o funkcjach krużganka i przyległych pomieszczeń,
o jego genezie i rozwoju, o rozumieniu krużganka
jako „więzienia", „raju" czy portyku Salomona,
o odmienności krużganków kłasztomych od kate-
dralnych i kolegiackich, o dostępności c/óUŁSńYi/M dla
osób z zewnątrz, o jednolitości programu dekoracyj-
nego krużganków lub jej braku, o wpływie liturgii
na fonnę i wyposażenie c/a7/y7/*77/77 wreszcie o funk-
cji lokalizowanych przy przejściu z krużganka do
świątyni nagrobków i figur fundatorów, dobrodzie-
jów czy osób kierujących budową klasztoru. Pod
wieloma względami tekst Kleina jest najważniejszy
w omawianym tomie - stanowi zarazem wprowadze-
nie do pozostałych esejów, jak i ich podsumowanie,
zawierając ciekawe glosy do poruszanych w dalszej
części książki problemów.
Pierwszy błok tematyczny, Jas*
KrcT/zgo/zg^, składa się z trzech tekstów. Anselm
Davril, z opactwa Saint-Benoit-sur-Loire, w zwię-
złej formie przybliżył funkcjonowanie krużganka
w klasztorach mniszych (Do/7c77o/i^ &77M
/e.y 777077ć7^^r^ 777/ Moyg/7 Agg, s. 22-26). Jako spe-
cjalista od historii liturgii i edycji zakonnych tekstów
normatywnych, swoje refleksje oparł wyłącznie
na anałizie źródeł pisanych. Pierwotną funkcję kruż-
ganka określił, bez wątpienia słusznie, jako komu-
nikacyjną. Wachlarz funkcji wtórnych był imponu-
jący. Z jednej strony krużganek był miejscem bardzo
prozaicznych (choć zrytualizowanych) czynności,
takich jak golenie się i strzyżenie mnichów, czy pra-
nie bielizny, z drugiej zaś - miejscem procesji, kon-
templacji, indywidualnej i zbiorowej lektury. Davril
cytuje szereg budzących zaciekawienie współcze-
snego czytelnika zarządzeń, jak choćby to z Eyn-
sham, zabraniające mnichom siadać w krużgankach
ze skrzyżowanymi lub rozstawionymi nogami czy
precyzujące odstęp, jaki siedzący powinni zachować
między sobą (różnie określany w różnych kongrega-
cjach).
Stephan Albrecht omówił rolę krużganka kate-
dralnego jako miejsca przeprowadzania czynności
prawnych, zwłaszcza sądów (Der K/-<?7/zg<r/77g 77/y
Gc/-7'c/77yy7ń77e, s. 27-29). Biskup, jeżeli miał nad
miastem także władzę świecką, egzekwował ją (bez-
pośrednio lub poprzez wójta) sprawując sądy na pla-
cu przed katedrą lub w swojej rezydencji. Sądy
kościelne lokalizowane były (a przynajmniej bywa-
ły — np. w Bazylei i Konstancji) 7/7 <2/77/7777/, 777 <27/10,
7/7 c/<2i/y7/*o. Krużganek i przylegające doń pomiesz-
czenia były też często wykorzystywane jako miejsca
zawierania transakcji (szczególnie kupna-sprzedaży
i darowizny) oraz spisywania poświadczających je
dokumentów.

Autorem kolejnego artykułu (K/oy7e/*72/*c/7i'7eł77/r
<2/y Kry/e/z/e/i/r/ge// /Y/7/'o/7<7/<?/* 0/*g27/7/'.SY/7/'o/7y/2/*/'/7-
z7p7C/7 <7er „7o7<2/e/7 /77y7772/7/'o/7 ", s. 30-36) jest Hu-
bert Treiber z uniwersytetu w Hannowerze. Pojęcie
zakonu jako „instytucji totalnej", regulującej
wszystkie aspekty życia człowieka i dysponującej
wobec niego aparatem przymusu, autor zaczerpnął
od socjologa, Ervinga Goffmana. Odwołując się
właśnie do socjologii i do psychologii, Treiber za-
stanawia się, w jakim stopniu architektoniczna struk-
tura klasztoru, regularna, racjonalna i uporządkowa-
na w najdrobniejszych szczegółach, była odbiciem
dyscypliny klasztornej - wewnętrznie spójnego, ra-
cjonalnego systemu kontroli życia we wspólnocie.
Autor zwraca uwagę, że klasztorne gmachy dosko-
nale nadawały się do wtórnego zagospodarowania
przez inne, poniekąd podobne „instytucje totalne" -
szpitale, internaty, koszary, sądy czy więzienia.
Drugi panel tematyczny, Die d/i'A/WD///* <Dy 7777t-
te/o/t677i'c/7C77 ATe77zgY!/7g.s', obejmuje pięć artykułów,
z których trzy koncentrują się na budzącym zasadni-
cze kontrowersje zagadnieniu genezy regularnego
c/<27/y77i//77. Organizatorom konferencji na plus trze-
ba zapisać fakt, że udzielili głosu obu stronom spo-
ru, co daje czytelnikowi pełny obraz dyskusji i po-
zwala wyrobić sobie własne zdanie. Nie ulega
wątpliwości, że klasztory o rozpatrywanym układzie
pojawiły się w okresie karolińskim, co zaświadcza
sławny plan idealnego opactwa benedyktyńskiego
z Sankt Gallen. Wątpliwości dotyczą wcześniej-
szych stadiów typu, który pojawia się w zaskakująco
dojrzałej formie oraz jego ewentualnej zależności
od dziedzińca otoczonego portykami rozpowszech-
nionego w licznych wariantach w starożytności. Dla
Rolfa Leglera (De/* o^e/zaVoW/yc/ze ATez/zgo/zg* -
D/yZ/zT/z/zzg oz/ez* 7/Y/<7/7/o/??, s. 66-79) omawiany typ
klasztoru powstał bez związku z wcześniejszą trady-
cją architektoniczną i jest wyłącznie wytworem ka-
rolińskiej reformy Kościoła (ściślej - reformy mo-
nastycznej Benedykta z Aniane, zadekretowanej na
synodzie akwizgańskim w 817 r.). Cytowany badacz
zwrócił uwagę na formalną i funkcjonalną odmien-
ność średniowiecznego c/<27/y7/*7//77 z krużgankiem od
jego ewentualnych precedensów antycznych, takich
jak palestry czy pogańskie a potem wczesnochrze-
ścijańskie sanktuaria pielgrzymkowe. Najmocniej-
szym argumentem Leglera jest jednak całkowita od-
mienność typologiczna klasztorów sprzed około
roku 800 od zbudowanych po tej dacie. Najstarsze
/7zo/7<2y7e/T<2, zarówno na Wschodzie, jak na Zacho-
dzie, charakteryzowały się rozproszoną nieuporząd-
kowaną zabudową oraz (na ogół) brakiem powiąza-
nia kościoła czy oratorium z domem (lub domami)
mnichów. Wypracowana przez Benedykta z Aniane
nowa interpretacja reguły benedyktyńskiej, kładąca
nacisk na życie w samowystarczalnej, izolowanej od