DOI Heft:
Nr. 3-4
DOI Artikel:Arszyńska, Joanna M.; Gogolin, Marek R.: Trudne dziedzictwo - luterańskie zabytki w kościołach mazurskich: zarys problematyki konserwatorskiej na wybranych przykładach =
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.35032#0418
408
JOANNA M. ARSZYŃSKA, MAREK R. GOGOLIN
W lipcu tego samego roku książę Albrecht, w tzw. mandacie reformacyjnym ustanowił jako
religię państwową luteranizm konfesji augsburskiej. Prusy Książęce stały się pierwszym
w historii państwem luterańskinA W grudniu na sejmie w Królewcu ogłoszono Ordyna-
cję krajową normującą sprawy państwowe oraz Ordynację kościelną regulującą sprawy
religijne^.
Naczelne motto luteranizmu: EYDEX, G7Ł477Ź1, Ô'OLA ÓUJUPEE/ńM, wcie-
lone w życie, wywarło wpływ nie tylko na postawy religijne wiernych, czy formy liturgii,
ale także na kształtowanie się reformacyjnej sztuki kościelnej. Stopniowo zaczęła zmie-
niać się ikonografia, zawartość tematyczna obrazów i rzeźb, a także cała ideowa funkcja
sztuki. Należy tu przypomnieć, że - w odróżnieniu od bardziej radykalnych ruchów refór-
macyjnych - luteranizm generalnie nie sprzeciwiał się sztuce kościelnej, a jedynie potę-
piał kult wizerunków, który uznano za nadużycie. Jednak w kręgu luteranizmu wiodło to
nie tyle do aktów obrazoburstwa czy do zaniechania sztuki przedstawieniowej, ile do prze-
wartościowania funkcji dzieła sztuki - miało ono służyć jako środek wyobrażenia, przed-
stawiania, pouczenia, umoralnienia, mogło być wizualnym wyznaniem wiary i - obok
słowa, śpiewu i muzyki instrumentalnej - sposobem głoszenia Ewangelii.
W koncepcji luterańskiej usprawiedliwienie człowieka dokonuje się jedynie „z wiary
i łaski" a nie z zasługi dobrych uczynków. Jedynym uznanym źródłem Objawienia jest
Biblia, Pismo Święte - odrzucono większość narosłej w Kościele tradycji, skutkiem cze-
go było zanegowanie kultu świętych i Matki Boskiej, kultu relikwii, odpustów i pielgrzy-
mek. Msza pozbawiona została charakteru ofiary, sakramenty ograniczono do dwóch,
mających bezpośrednie źródło biblijne (chrzest i udzielana pod obydwoma postaciami
komunia), najistotniejszym elementem nabożeństwa stało się czytanie i rozważanie Sło-
wa Bożego.
Reformacja na nowo zdefiniowała rolę wyposażenia kościołów. O treści ideowej wy-
posażenia wnętrza protestanckiego kościoła decydowały trzy podstawowe elementy: oł-
tarz, ambona i chrzcielnica, usytuowane możliwie blisko siebie. Reforma liturgii (w tym
zniesienie mszy prywatnych) spowodowała zredukowanie liczby ołtarzy do jednego tylko
ołtarza głównego. Ze względu na ogromną wagę przywiązywaną do głoszenia Słowa
Bożego istotną rolę odgrywała ambona, co doprowadziło do rozkwitu w XVIII wieku typu
ołtarza ambonowego z kazalnicą wkomponowaną w nastawę. Ponieważ słuchanie Słowa
Bożego zyskało znaczącą pozycję w przebiegu liturgii, pojawiły się w przestrzeni kościo-
ła empory, pozwalające na zgromadzenie możliwie dużej liczby wiernych w przestrzeni
dobrej słyszalności^. Uczestniczenie w niedzielnym nabożeństwie było w Prusach obo-
wiązkiem narzuconym zarządzeniem książęcym i odpowiednimi ustawami kościelnymi^,
^ Janusz MAŁŁEK, Dwze cz^cz T7* *n& ,SAz<7/'n z &z'ę/'ów Przz.s- Kyzążęcyc/z z Pziz.s- Kró/cwAzE/z w A47 z AE77 wz<?Ez,
Olsztyn 1987, s. 38.
* Ibid., s. 163
W centralnych i północnych Niemczech ołtarze tego typu rozwijały się już wcześniej (patrz hasło: „Kazzze/a/mr",
w Zaxz'Æczz AózzMt, red. Ludger ALSCHER i inni t. łł, Leipzig 1971, jednak ich popularność w Prusach Książęcych
datuje się dopiero na 1 połowę XVIU w. Popularność ta wyrażała się zarówno w budowaniu nowych ołtarzy ambono-
wych, jak w łączeniu istniejących ołtarzy i ambon, uzupełnianiu istniejących ołtarzy o nowe ambony łub innych prze-
róbkach.
' Elżbieta CHOJECKA, „Sztuka protestancka na Górnym Śląsku", [w:] (%/z'cza .sztzzEz na Górzzyzn Ó7q-
yÆa, katalog wystawy, Muzeum Śląskie w Katowicach, 1983, s. 8-9.
^ Ireneusz MASIE1L, „Życie liturgiczne w świetle ustawy z 1544r.", [w:] ŻyczE /ztzzz^zczzze ewzzzzge/z'Æôw Pzzz^ JUc/zo<7-
mc/z w .św/E/A? zz.sZaw z rzgczzE ÆoArze/nyc/z G323-/943J, red. Władysław NOWAK, Olsztyn 2000, s. 46.
JOANNA M. ARSZYŃSKA, MAREK R. GOGOLIN
W lipcu tego samego roku książę Albrecht, w tzw. mandacie reformacyjnym ustanowił jako
religię państwową luteranizm konfesji augsburskiej. Prusy Książęce stały się pierwszym
w historii państwem luterańskinA W grudniu na sejmie w Królewcu ogłoszono Ordyna-
cję krajową normującą sprawy państwowe oraz Ordynację kościelną regulującą sprawy
religijne^.
Naczelne motto luteranizmu: EYDEX, G7Ł477Ź1, Ô'OLA ÓUJUPEE/ńM, wcie-
lone w życie, wywarło wpływ nie tylko na postawy religijne wiernych, czy formy liturgii,
ale także na kształtowanie się reformacyjnej sztuki kościelnej. Stopniowo zaczęła zmie-
niać się ikonografia, zawartość tematyczna obrazów i rzeźb, a także cała ideowa funkcja
sztuki. Należy tu przypomnieć, że - w odróżnieniu od bardziej radykalnych ruchów refór-
macyjnych - luteranizm generalnie nie sprzeciwiał się sztuce kościelnej, a jedynie potę-
piał kult wizerunków, który uznano za nadużycie. Jednak w kręgu luteranizmu wiodło to
nie tyle do aktów obrazoburstwa czy do zaniechania sztuki przedstawieniowej, ile do prze-
wartościowania funkcji dzieła sztuki - miało ono służyć jako środek wyobrażenia, przed-
stawiania, pouczenia, umoralnienia, mogło być wizualnym wyznaniem wiary i - obok
słowa, śpiewu i muzyki instrumentalnej - sposobem głoszenia Ewangelii.
W koncepcji luterańskiej usprawiedliwienie człowieka dokonuje się jedynie „z wiary
i łaski" a nie z zasługi dobrych uczynków. Jedynym uznanym źródłem Objawienia jest
Biblia, Pismo Święte - odrzucono większość narosłej w Kościele tradycji, skutkiem cze-
go było zanegowanie kultu świętych i Matki Boskiej, kultu relikwii, odpustów i pielgrzy-
mek. Msza pozbawiona została charakteru ofiary, sakramenty ograniczono do dwóch,
mających bezpośrednie źródło biblijne (chrzest i udzielana pod obydwoma postaciami
komunia), najistotniejszym elementem nabożeństwa stało się czytanie i rozważanie Sło-
wa Bożego.
Reformacja na nowo zdefiniowała rolę wyposażenia kościołów. O treści ideowej wy-
posażenia wnętrza protestanckiego kościoła decydowały trzy podstawowe elementy: oł-
tarz, ambona i chrzcielnica, usytuowane możliwie blisko siebie. Reforma liturgii (w tym
zniesienie mszy prywatnych) spowodowała zredukowanie liczby ołtarzy do jednego tylko
ołtarza głównego. Ze względu na ogromną wagę przywiązywaną do głoszenia Słowa
Bożego istotną rolę odgrywała ambona, co doprowadziło do rozkwitu w XVIII wieku typu
ołtarza ambonowego z kazalnicą wkomponowaną w nastawę. Ponieważ słuchanie Słowa
Bożego zyskało znaczącą pozycję w przebiegu liturgii, pojawiły się w przestrzeni kościo-
ła empory, pozwalające na zgromadzenie możliwie dużej liczby wiernych w przestrzeni
dobrej słyszalności^. Uczestniczenie w niedzielnym nabożeństwie było w Prusach obo-
wiązkiem narzuconym zarządzeniem książęcym i odpowiednimi ustawami kościelnymi^,
^ Janusz MAŁŁEK, Dwze cz^cz T7* *n& ,SAz<7/'n z &z'ę/'ów Przz.s- Kyzążęcyc/z z Pziz.s- Kró/cwAzE/z w A47 z AE77 wz<?Ez,
Olsztyn 1987, s. 38.
* Ibid., s. 163
W centralnych i północnych Niemczech ołtarze tego typu rozwijały się już wcześniej (patrz hasło: „Kazzze/a/mr",
w Zaxz'Æczz AózzMt, red. Ludger ALSCHER i inni t. łł, Leipzig 1971, jednak ich popularność w Prusach Książęcych
datuje się dopiero na 1 połowę XVIU w. Popularność ta wyrażała się zarówno w budowaniu nowych ołtarzy ambono-
wych, jak w łączeniu istniejących ołtarzy i ambon, uzupełnianiu istniejących ołtarzy o nowe ambony łub innych prze-
róbkach.
' Elżbieta CHOJECKA, „Sztuka protestancka na Górnym Śląsku", [w:] (%/z'cza .sztzzEz na Górzzyzn Ó7q-
yÆa, katalog wystawy, Muzeum Śląskie w Katowicach, 1983, s. 8-9.
^ Ireneusz MASIE1L, „Życie liturgiczne w świetle ustawy z 1544r.", [w:] ŻyczE /ztzzz^zczzze ewzzzzge/z'Æôw Pzzz^ JUc/zo<7-
mc/z w .św/E/A? zz.sZaw z rzgczzE ÆoArze/nyc/z G323-/943J, red. Władysław NOWAK, Olsztyn 2000, s. 46.