DOI issue:
Nr. 1-2
DOI article:Jurkowlaniec, Tadeusz: Strusie jaja w Prusach: z badań nad średniowieczną ikonografią maryjną =
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.35030#0028
22
TADEUSZ JURKOWLANIEC
o barwie naturalnej) odnotowano w Radzyniu Chełmińskim^ oraz prawdopodobnie w
Ostródzie^, a dwa lub nawet trzy - w kaplicy brodnickiego zamktżh W dwóch lub w trzech
z wymienionych (Królewiec, Radzyń; Ostróda) jaj strusich przechowywano bliżej nieokre-
ślone relikwie. Niestety, szczupłość wzmianek nie pozwała ustalić (oprócz przypadku Ostró-
dy), czy srebrne lub mosiężne (wastymgg) oprawy jaj umożliwiały ustawienie ich na mensie,
czy też zawieszenie nad nią tak, jak na przykład ulokowano relikwiarz ze skorupy strusiego
jaja nad ołtarzem św. Jana w Baptysterium we Florencji, co notowano w roku 1388-ż
W stuleciu XIII legendarna moc sprawcza wzroku strusi fascynowała poetów, sądząc
z rozmaitości porównań i alegorii, w których była przywoływana, oraz częstotliwości ich
występowania. Na przykład Alte Stolle (1. połowa XIII w.) w postulował,
aby książę miał głos lwa i wzrok strusia, wówczas bowiem siłą słów i spojrzenia może
animować swoich zwolenników, pobudzić ich do czynów rycerskich i szlachetnych-^.
Reinmar von Zweter (około 1200-przed 1248?) w 99. przypowieści (óprMcń) wyznał, że
gdyby przyszło mu namalować wizerunek doskonałego mężczyzny, to skomponowałby
jego postać z członków i narządów rozmaitych zwierząt, a jako naczelną cechę ideału
wymienił strusie oczy^. W innym miejscu poeta sławił strusi wzrok Fryderyka II Hohen-
staufa (1194-1250); cesarz rzutem oka ożywiał i mobilizował stykające się z nim osoby.
Poeci doceniali również potęgę spojrzeń niewieścich. Mogą one działać podobnie, jak
wzrok strusia wylęgającego młode^-. W samej rzeczy powabne spojrzenie kobiety zwykle
budzi i potęguje uczucie w sercu jej wybranka.
Opisy właściwości zwierząt w F/z/o/ogM-sfg i w bestiariuszach stanowiły także źródło
alegorii w poezji religijnej. Życiodajny wzrok strusia był cechą odnoszoną do Marii, Chry-
^ „item ł strusey mit heiligethum"-D^groMg4w^er^Mc/7 ...Jak przyp. 47, s. 564, 566, 581, a także s. 571, 572, 574,
576, 578, 581^ „item 1 ledigk strauseye"-D<3^g7VMg4777tgr677c/7 ...Jak przyp. 46, s. 581^.
^ „item 1 strusey" - g/wye Zm.sńMc/7... Jak przyp. 46, s. 79; Duj g/u^ye 4777fg7ń77c/?... ,jak przyp. 47, s. 331, 338;
„item eyne monstrancie von eyme stroseye" - 7X/.s' g/u&ye 4777tg7ńMc/7 ... Jak przyp. 47, s. 328.
„item 1 struBey"-Da^g7w^g...Jakprzyp. 47, s. 88; D<2S'g7*oMe4/77tg7^McA ...Jakprzyp. 47, s. 391,394;
„1 sulbem strawsey" - Day g7'OMg 4/77tg7^McA ... Jak przyp. 47, s. 392; „item 1 strusey mit messinge beworch" - Day
g7UMg4777tg/ńacA ...Jak przyp. 47, s. 388.
Źródło cytuje Sebastian BOCK, Ora y/fMt/77'0777'y. D/g ^aT^gagm^/głtg 777 &77 óg/zatz-, &76g7^- 77777/ Kr777Dła777777gr77
EM7vąas*, Freiburg i. Br. - Heidelberg 2005, s. 170, 175 (A 25). Zob. też: Sebastian BOCK, TTzg "Dgg" pf /Tzg Pala
Montefeltro Paru <7g//a /va7?ć'g,s'ć'a 77777/ /A .si'777/777/7'c 777ga777*77g, Freiburg i. Br. - Heidelberg, 2002, s. 12 i przyp. 31
< http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/volltextserver/volltexte/2003/3123/pdf/PieroEgg.pdf >.
Tekst źródłowy cytuje LAUCHERT, GgyAAOg &A P/?r,s'Zo/ogM.s' ...Jak przyp. 39, s. 197-198.
^ Tekst źródłowy cytuje m. in. Christoph GERHARDT, „Reinmars von Zweter Hdealer Mann< (Roethe 99 und 100)",
Rg/Aagg zM7^ Ggycń/c/r/g r/g7^ &a^c/7g77 ó/77-ac/7g 77777/T7Yg7^atM7^ 109, 1987, s. 51,64-66 a także s. 68. Zob. też: Isabell van
ACKEREN, „Zur geistlichen und weltlichen Naturallegorie bei Reinmar von Zweter Die Sprtiche 85, 99/100, 302 a/b"
Dg7^7C 777'/77^. /77fg7*77gt-Pg7l'o<?7CM777 ^777^ 777g7/7ÓTA/Ac/zg ó/77^77g/7-, Z.7'/g7^77 /777*- 77777/ K77//777m^Ayg77^c/777// [1998] < http://
www.perspicuitas.uni-essen.de/aufsatz/ackeren.pdf >, s. 14-16, 20.
^ Zob. np.: E[dward] P[ayson] EVANS, 477/77777/ <$^777/777/7^777 777 Dcc/g^/77^//c77/ 47T/77'7'gc/777"g, London 1896, s. 51; van
ACKEREN, „Zur geistlichen ...", s. 14-16, 20. W związku z porównaniami przymiotów bohaterów świeckiej poezji
niemieckiej XIII w. do cech zwierząt (zob. np.: GERHARDT, „Reinmars von Zweter ..." , s. 72-82, 222-246), nasuwa
się pytanie: czy w kontekście takich charakterystyk i zestawień nie należałoby rozważać chełmińskich wyobrażeń za-
równo zwierząt (ulistniona głowa lisa, kogut, łabędź) jak i hybryd, komponowanych z rozmaitych części anatomicznych
człowieka oraz stworzeń? Problem wymaga szerokich badań porównawczych, ale tu warto przywołać Rapujący przy-
kład chełmiński. Na zworniku [12; 7/. 2, /d] w nawie północnej fary - symetrycznie do zwornika [21; 7/. 2, 77]
z wyobrażeniem orła, interpretowanego jako znak cesarza Ludwika Bawarskiego - ukazano hybrydę o korpusie lwa
i protomie ludzkim uzbrojonym w małą, kolistą tarczę i miecz - przedmioty występujące wraz z lwem często jako
atrybuty cnoty Męstwa (Lmż/TYT/o). Niestety, stan zachowania zwornika nie pozwala na ustalenie szczegółów przedsta-
wienia, nieczytelne bowiem są godła na tarczkach umieszczonych na jelcu oraz dekoracja gałki rękojeści miecza.
TADEUSZ JURKOWLANIEC
o barwie naturalnej) odnotowano w Radzyniu Chełmińskim^ oraz prawdopodobnie w
Ostródzie^, a dwa lub nawet trzy - w kaplicy brodnickiego zamktżh W dwóch lub w trzech
z wymienionych (Królewiec, Radzyń; Ostróda) jaj strusich przechowywano bliżej nieokre-
ślone relikwie. Niestety, szczupłość wzmianek nie pozwała ustalić (oprócz przypadku Ostró-
dy), czy srebrne lub mosiężne (wastymgg) oprawy jaj umożliwiały ustawienie ich na mensie,
czy też zawieszenie nad nią tak, jak na przykład ulokowano relikwiarz ze skorupy strusiego
jaja nad ołtarzem św. Jana w Baptysterium we Florencji, co notowano w roku 1388-ż
W stuleciu XIII legendarna moc sprawcza wzroku strusi fascynowała poetów, sądząc
z rozmaitości porównań i alegorii, w których była przywoływana, oraz częstotliwości ich
występowania. Na przykład Alte Stolle (1. połowa XIII w.) w postulował,
aby książę miał głos lwa i wzrok strusia, wówczas bowiem siłą słów i spojrzenia może
animować swoich zwolenników, pobudzić ich do czynów rycerskich i szlachetnych-^.
Reinmar von Zweter (około 1200-przed 1248?) w 99. przypowieści (óprMcń) wyznał, że
gdyby przyszło mu namalować wizerunek doskonałego mężczyzny, to skomponowałby
jego postać z członków i narządów rozmaitych zwierząt, a jako naczelną cechę ideału
wymienił strusie oczy^. W innym miejscu poeta sławił strusi wzrok Fryderyka II Hohen-
staufa (1194-1250); cesarz rzutem oka ożywiał i mobilizował stykające się z nim osoby.
Poeci doceniali również potęgę spojrzeń niewieścich. Mogą one działać podobnie, jak
wzrok strusia wylęgającego młode^-. W samej rzeczy powabne spojrzenie kobiety zwykle
budzi i potęguje uczucie w sercu jej wybranka.
Opisy właściwości zwierząt w F/z/o/ogM-sfg i w bestiariuszach stanowiły także źródło
alegorii w poezji religijnej. Życiodajny wzrok strusia był cechą odnoszoną do Marii, Chry-
^ „item ł strusey mit heiligethum"-D^groMg4w^er^Mc/7 ...Jak przyp. 47, s. 564, 566, 581, a także s. 571, 572, 574,
576, 578, 581^ „item 1 ledigk strauseye"-D<3^g7VMg4777tgr677c/7 ...Jak przyp. 46, s. 581^.
^ „item 1 strusey" - g/wye Zm.sńMc/7... Jak przyp. 46, s. 79; Duj g/u^ye 4777fg7ń77c/?... ,jak przyp. 47, s. 331, 338;
„item eyne monstrancie von eyme stroseye" - 7X/.s' g/u&ye 4777tg7ńMc/7 ... Jak przyp. 47, s. 328.
„item 1 struBey"-Da^g7w^g...Jakprzyp. 47, s. 88; D<2S'g7*oMe4/77tg7^McA ...Jakprzyp. 47, s. 391,394;
„1 sulbem strawsey" - Day g7'OMg 4/77tg7^McA ... Jak przyp. 47, s. 392; „item 1 strusey mit messinge beworch" - Day
g7UMg4777tg/ńacA ...Jak przyp. 47, s. 388.
Źródło cytuje Sebastian BOCK, Ora y/fMt/77'0777'y. D/g ^aT^gagm^/głtg 777 &77 óg/zatz-, &76g7^- 77777/ Kr777Dła777777gr77
EM7vąas*, Freiburg i. Br. - Heidelberg 2005, s. 170, 175 (A 25). Zob. też: Sebastian BOCK, TTzg "Dgg" pf /Tzg Pala
Montefeltro Paru <7g//a /va7?ć'g,s'ć'a 77777/ /A .si'777/777/7'c 777ga777*77g, Freiburg i. Br. - Heidelberg, 2002, s. 12 i przyp. 31
< http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/volltextserver/volltexte/2003/3123/pdf/PieroEgg.pdf >.
Tekst źródłowy cytuje LAUCHERT, GgyAAOg &A P/?r,s'Zo/ogM.s' ...Jak przyp. 39, s. 197-198.
^ Tekst źródłowy cytuje m. in. Christoph GERHARDT, „Reinmars von Zweter Hdealer Mann< (Roethe 99 und 100)",
Rg/Aagg zM7^ Ggycń/c/r/g r/g7^ &a^c/7g77 ó/77-ac/7g 77777/T7Yg7^atM7^ 109, 1987, s. 51,64-66 a także s. 68. Zob. też: Isabell van
ACKEREN, „Zur geistlichen und weltlichen Naturallegorie bei Reinmar von Zweter Die Sprtiche 85, 99/100, 302 a/b"
Dg7^7C 777'/77^. /77fg7*77gt-Pg7l'o<?7CM777 ^777^ 777g7/7ÓTA/Ac/zg ó/77^77g/7-, Z.7'/g7^77 /777*- 77777/ K77//777m^Ayg77^c/777// [1998] < http://
www.perspicuitas.uni-essen.de/aufsatz/ackeren.pdf >, s. 14-16, 20.
^ Zob. np.: E[dward] P[ayson] EVANS, 477/77777/ <$^777/777/7^777 777 Dcc/g^/77^//c77/ 47T/77'7'gc/777"g, London 1896, s. 51; van
ACKEREN, „Zur geistlichen ...", s. 14-16, 20. W związku z porównaniami przymiotów bohaterów świeckiej poezji
niemieckiej XIII w. do cech zwierząt (zob. np.: GERHARDT, „Reinmars von Zweter ..." , s. 72-82, 222-246), nasuwa
się pytanie: czy w kontekście takich charakterystyk i zestawień nie należałoby rozważać chełmińskich wyobrażeń za-
równo zwierząt (ulistniona głowa lisa, kogut, łabędź) jak i hybryd, komponowanych z rozmaitych części anatomicznych
człowieka oraz stworzeń? Problem wymaga szerokich badań porównawczych, ale tu warto przywołać Rapujący przy-
kład chełmiński. Na zworniku [12; 7/. 2, /d] w nawie północnej fary - symetrycznie do zwornika [21; 7/. 2, 77]
z wyobrażeniem orła, interpretowanego jako znak cesarza Ludwika Bawarskiego - ukazano hybrydę o korpusie lwa
i protomie ludzkim uzbrojonym w małą, kolistą tarczę i miecz - przedmioty występujące wraz z lwem często jako
atrybuty cnoty Męstwa (Lmż/TYT/o). Niestety, stan zachowania zwornika nie pozwala na ustalenie szczegółów przedsta-
wienia, nieczytelne bowiem są godła na tarczkach umieszczonych na jelcu oraz dekoracja gałki rękojeści miecza.