Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (71.2009)

24

TADEUSZ JURKOWLANIEC

a więc moment Zwiastowania, którego święto przypada 25 marca. Poczęcie Marii w sen-
sie pasywnym nastąpiło w łonie Jej matki Anny, a pamiątkę tego wydarzenia obchodzi się
uroczyście w dniu 8 grudnia. Nawiasem mówiąc, to grudniowe święto maryjne wprowa-
dzono do kalendarza krzyżackiego stosunkowo wcześnie, prawdopodobnie decyzją wiel-
kiego mistrza Dietricha von Altenburg (1335-1341)^, może ma to związek z celebracją
mszy o Niepokalanym Poczęciu, którą około roku 1330 zapoczątkował Jan XXII w pry-
watnej kaplicy papieskiej^. Wielki mistrz Winrich von Kniprode (1351-1382) nadał tym
obchodom w Prusach ryt ARbw <2Mp/ax^, co dla diecezji pomezańskiej zostało ponowione
przez lokalny synod w roku 1440, a więc bezpośrednio po wprowadzeniu święta Niepoka-
lanego Poczęcia Marii do kalendarza powszechnego na „schizmatyckim soborze" w Ba-
zylei w roku 1439 (17 września; sesja 36)^.
W świetle teologii niepokalane poczęcie i dziewicze poczęcie są przywilejami, a zarazem
cudami Marii. Niepokalane poczęcie jest cudem w porządku moralnym i oznacza ustrzeże-
nie Marii od grzechu pierworodnego od chwili Jej poczęcia. Natomiast dziewicze poczęcie
jest cudem w porządku natury i polega na tym, że Maria poczęła bez udziału mężczyzny.
Podstawy poglądu o dziewiczym macierzyństwie Marii ukształtowały się w okresie pa-
trystycznym w związku z rozwojem chrystologii. Dla potwierdzenia tego stanowiska przy-
woływano symbole starotestamentowe: różdżkę Aarona (Lb 17.16-25 - Orygenes, około
185-254), płonący krzew Mojżesza (Wj 3.2 - Efrem Syryjczyk, około 300-373), zamknię-
tą bramę z wizji Ezechiela (Ez 44.1-4 - św. Ambroży, około 340-397) oraz Runo Gedeona
(Sdz 6.36-40 - Cyryl Jerozolimski, około 315-386). Wymienione prefiguracje, spopulary-
zowane w XII stuleciu między innymi w homiliach Honoriusza Augustodunenis (zmarł
1151) i Bernarda z Clairvaux (1090-1153)^, stały się dominującymi alegoriami dziewicze-
go macierzyństwa Marii. Początkowo w objaśnianiu tej tajemnicy rzadko posiłkowano się
symboliką zwierząt. Według św. Bazylego Wielkiego (około 330-379) i św. Ambrożego
symbolem dziewictwa Marii był sęp, ponieważ sądzono, że ptaki te nie spółkują; według
^ „Die Chronik Wigands von Marburg. Orginalfragmente, lateinische Uebersetzung und sonstige Ueberreste", hrsg.
von Theodor HIRSCH, [w:] Pcryborc.s' rerun? Prn,s'.s'ica/*Mnr Die GAcAicbbyMgben Ar y?ren/?Acben Ibrzeii As* znnr
Dnie/gange Jer OrAn-sPerrycba/i, hrsg. von Theodor HIRSCH; Max TOEPPEN und Emst STREHLKE, Bd. 2, Leip-
zig 1863, s. 498 i przyp. 303. Zob. też m. in.: Michael J. KRUGER, „Der kirchliche Ritus in Preuben wahrend der
Herrschaft des Deutschen Ordcns", Zei7s'cA/i/i /Ar GAcTbcTbe nnb dberbunnAnnA Pr/nianA 3, 1866, s. 701; Henryk
PIWOŃSKI, „Kult świętych w zabytkach liturgicznych Krzyżaków w Polsce", Hrc/bwa, Pib/iotePi ż Afnzea PoAieine
47, 1983, s. 320; Sławomir ZONENBERG, Wroniła IHganA zMnrbmga, Bydgoszcz 1994, s. 93.
^ Jerzy BUXAKOWSKl, „Najśw. Maryja Panna w liturgii" [w:] Graba giena. Aabia ieoiogiczne o Poga/7)Aicy. Red.
Bernard PRZYBYLSKI, Poznań - Warszawa - Lublin [1965], s. 113.
66 „Die Chronik Wigands ..."jak przyp. 63, s. 586 i przyp. 1154. Zob. też np.: Bemhart JAHNIG, „Festkalender und
Heiligenverehrung beim Deutschen Orden in Preuben" [w:] Die 5/irib/aiiżai Ar PiberorAn bn Mibeiaiier, hrsg. von
Zenon Hubert NOWAK, Toruń 1993 (Ordines militares) 7, s. 181-182; ROZYNKOWSKI, O/nney Pancb'..., jak przyp.
47, s. 63 i przyp. 217.
66 Julian WOJTKOWSK1, Riara w Aiepożaiane Poczęcie 7Va/więAze/' Marii Panny w PoAce w 5wiebe 5reAiowiecz-
nycń zabybrów binrgicznycb Lublin 1958 (Rozprawy doktorskie, magisterskie i seminaryjne. Katolicki Uniwersytet
Lubetski. Wydział Teologiczny) t. 6, s. 27; Dołnnmniy Poborów Powszechnych. 7ehsi iacińsłz', grecłi, oroAW, ornbań-
.shi, poishi, T. 111 (7474-7445) Don.stanc/a, P azrhea - Per/*a/*a-P/o ren c/o - Pzy/n, Układ i oprać. Arkadiusz BARON, Hen-
ryk PIETRAS, Kraków 2003, s. 422-425 (De conceptione gloriosissime virginis Mariae / O chwalebnym Poczęciu
Maryi Dziewicy); Zob. też: ROZYNKOWSKI, On?nes Pancb..., jak przyp. 47, s. 63.
6^ Zob. np.: „Homilia II. /n hnc. 7, 26, 27." [w:] Ameb PernarA ahbabs CGroe-Ie///en.si,s' oyernw ton?M,s ieriins, co/n-
yiecten.s ser/nones A iewpore eż A .sanens, cc A birer.si.s, ed. Jean MABILLON, (Patrologiae Cursus Completus...,),
accurante Jacques-Paul MIGNĘ, Series Latina, t. 183, [Parisiis 1854], col. 63-64, 66; BERNARD Z CLAIRVAUX,
Dazania o 7Va/'swiębze/ Ma/yi Pannie [tłumaczył Ildefons BOBICZ], Warszawa 2000 (Biblioteczka mistrzów kazno-
dziejstwa), s. 44-45, 48-49 (II. Homilie sager MAsas esż).