Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (71.2009)

STRUSIE JAJA W PRUSACH

25

tradycji przedchrześcijańskiej samice sępów poczynały za sprawą wiatru^. Ambrozjań-
skie objaśnienie symboliki mitycznego zachowania sępów powtórzyli: w XI w. - Werner
I (10457-1069), opat St. Blasien, a na przełomie XII i XIII stulecia-Gamerius de Roche-
fort, opat Clairvaux i biskup Langres (zmarł po 1215)^. Rzeczą interesującą byłoby usta-
lenie, czy występujące w Fz/o/ogtt i cytowane już porównanie „struś jest jak sęp" (s. 13 i
przyp. 32) wpłynęło na włączenie scen legendarnego wylęgu piskląt strusia do alegorycz-
nych przedstawień dziewiczego macierzyństwa Marii.
Exemplum o przychodzeniu na świat strusi pod wpływem promieni słonecznych, jako
argument dla uwiarygodnienia tajemnicy dziewiczego poczęcia i narodzenia Chiystusa
przez Marię, występuje niewątpliwie w ńnYoF/U vńgń?tTrt/A
uznanym za dzieło dominikanina Franza von Retz (około 1343-1427) - kaznodziei, ma-
riologa i profesora teologii Uniwersytetu Wiedeńskiego^. Pierwotna, autorska wersja
przepadła. Czas jej powstania wyznacza się hipotetycznie na lata przed ro-
kiem 1426, a niekiedy przesuwa się do początku XV wiekWh To typologiczne dzieło,
znane z późniejszych, zwykle ilustrowanych wersji rękopiśmiennych, ksylograficznych
i starodruków, jest zbiorem krótkich utworów rymowanych w języku łacińskim lub nie-
mieckim. W pierwszym zdaniu wymieniono tam nienaturalne zjawisko lub zdarzenie nie-
zwykłe, występujące w naturze, Starym Testamencie, historii oraz w legendach. Mają one
dowodzić lub uprawdopodobnić twierdzenie o trwałym dziewictwie Marii, zawarte w zda-
niu drugim. W Dę/ćtt-swiWcń liczba przykładów świadczących o macierzyństwie Dziewi-
cy była zmienna, w początkach XVI stulecia wzrosła do 6 CC Do stałych exemplów,
zapożyczonych z Fz/o/ogM-ya, należały między innymi sęp^ i struś. Scenie wylęgania się
^ Wolfgang SPEYER, „Geier" [w:] Ren//exRron/a7AnR'łe anR C/nRytenta/n, Bd. 9, Stuttgart 1976, szp. 461-462; 432,
455-457. Zob. też m.in.: Erich und Ute WINTER, „Von der Ununterscheidbarkeit der Geschlechter. Der Geier im Flug
durch die Jahrtausende" [w:] FaiRay an/tfy. Gyten^e/cAy FyyenycAa/t nnR Wa/tan z/n Hay/onR. 7?npa/ye anR UbcAyeFńTan-
gen. FytycFZ/tFC Rern/za??/ RtRZ/HTR aay Hn/a/? yezney 70. Ge/zaztytagy, hrsg. von Ilona SŁAWIŃSKI, Joseph P. STREL-
KA, Bem - Berlin - Frankfurt a. M. 1996, s. 526-527 i przyp. 10; KOBIBLUS, ReyRanan? jak przyp. 15, s. 279.
^ SPEYER, „Geier ...", szp. 462; G[enoveva] NITZ, „Geier" [w:] Mazien/eMłon, hrsg. im Auftrag des Institutum
Marianum Regensburg E.V. von Remigius BAUMER u. Leo SCHEFFCZYK, Bd. 2, Ottilien 1989, s. 605-606.
^ Zob. np.: Klaus GRABMULLER, „Franz von Retz" [w:] Die ReatycAe TRterataz^ Rey M/tte/a/tery. kezyayy^ńeA/łon,
Begrundet von Wolfgang STAMMLER, fortgefuhrt von Karl LANGOSCH. Zweite, v6Hig neu bearbeitete Auflage ...
hg. von Kurt RUH zusammen mit Gundolf KEIL, Bd. 2, Berlin - New York 1979, szp. 834-837. Wcześniej tę scenę
wprowadził Urlich von Lilienfeld w ConcorRanRae cazitaRy; Lilienfeld, Stiftsbibliothek, cod. 151, fol. 12v (Róże AknuRze-
n/e), po 1351 - zob. np. Alfred A. SCHMID, „Concordantia caritatis" [w:] Reallexikon ^ak przyp. 35), szp. 835/836 [11].
Ewald M. VETTER, „Defensorium" [w:] ReMłon RezmAzRytRc/jen 7konogz*ap/n'e, hg. Engelbert KIRSCHBAUM i in.,
Bd. 1, Rom - Freiburg - Basel - Wien [1990], szp. 499; Ewald M. VETTER, F. TSCHOCHNER, „Defensorium" [w:]
Man'en/ex/kon, hrsg. im Auftrag des Institutum Marianum Regensburg E.V. von Remigius BAUMER u. Leo SCHEFF-
CZYK, Bd. 2, Ottilien 1989, s. 158-160; Joachim M. PLOTZEK, „Defensorium inviolatae virginitatis beatae Mariae"
[w:] RejRłon Rey Mttte/n/tery, Bd. 3, Munchen 2003, szp. 635-636. Zob. też: Ewald M. VETTER, Mar/o/og/yc/ze 7a/e/-
RRRen Rey 75. Ra/nRanRenty anR Ray De/enyonanz Rey Fanz non Retz. Din Re/Rug zan Geyc/ncAte Rez^ RRRtypen z'n!
Mtte/a/tez; Diss. Heidelberg 1954 (mpis.); ZOEPFL, „Defensorium" jak przyp. 35, szp. 1205-1218; Julius von
SCHLOSSER, „Defensorium inviolatae virginitatis B. Marie V.", Ro/aRac/? Rer R/anyt/zz'ytozi'ye/?en Razrzzn/zzngen Rey
RRezRo/zyten Kazyer/zaayey 23, 1902, s. 287-313. Doc. dr. hab. Andrzejowi Wlodarkowi i dr. Michałowi Myślińskiemu
dziękuję za ułatwienia w korzystaniu z rozprawy Juliusa von Schlosser.
^ Gallus M. HAFELE, Fanz non Retz. Fn Re/trag zaz^ Ge/e/zzRengeycAz'c/zte Rey DonnnzłnnezwReny anR Ren IFzenez^
Gnzneryztat anz Haygange Rey A7z'tte/a/teny, Innsbmck - Wien - Munchen 1918, s. 381.
^ Zob. np.: HAFELE, Fanz non Retz ..., s. 370, nr 16. Gebirt des gyren sy ane er, und glaubet der heiden dib, warumb
entpfing nit ane er, Maria die jugfrouw ist - Franz von RETZ, De/enyozRazn znnzo/ataegezgetaae^ae nzzgznztaRy caytzy-
yznzae genetziczy Manae, Lienhart Ysenhut, Bazylea 1487/1488, Universitatsbibliothek Salzburg W 1 193 - < http://
www.ubs.sbg.ac.at/sosa/inkunabeln/WI193.htm >; WINTER, kon Ren Gnanteryc/zezRbazFzt Ren Geyc/z/ecAter. ..., jak
przyp. 68, s. 526-527.