DOI issue:
Nr. 3
DOI article:Łopatecki, Karol: Kościół p. w. Św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Białowieży - ideologiczne uzasadnienie budowy: =
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.35030#0378
370
KAROL ŁOPATECKI
Niebagatelne znaczenie ma również dokumentacja sporządzona przez studentów hi-
storii Uniwersytetu w Białymstoku w ramach zajęć terenowych specjalizacji „Ochrona
i promocja dziedzictwa kulturowego". W latach akademickich 2004/2005 i 2005/2006
wykonano pełne zestawienie obiektów zabytkowych, uwzględniając przy tym założenie
ruralistyczne osady, zgodne z normami zawartymi w ustawie o ochronie zabytków i opie-
ce nad zabytkami^. Studenci zbierali również relacje najstarszych mieszkańców osady,
które dodatkowo rzucają interesujące światło na analizowaną tematykę^.
Na wstępnie należy ocenić stopień zróżnicowania religijnego mieszkańców Puszczy
Białowieskiej. W okresie nowożytnym niewątpliwie większość była wyznawcami obrząd-
ku wschodniego^. Pierwsze, bardzo przybliżone dane posiadamy dopiero z początków
XX stulecia, które wskazują, że 75% ludności stanowili prawosławni, 12% katolicy, po-
została część była Żydami7 Dokładne dane pochodzą ze spisów powszechnych przepro-
wadzonych w 1921 i 1931 r., do których odwołamy się w dalszej części tekstu.
Decydującą rolę w ogólnej liczbie wyznawców miała sytuacja geopolityczna. Niewąt-
pliwie dominująca na tych terenach ludność prawosławna, w sposób bardziej lub mniej
świadomy znalazła się od 1596 r. w obrębie kościoła greckokatolickiego. Od tego czasu,
aż do 1795 r. władze Rzeczypospolitej sprzyjały nowemu wyznaniu, wyraźnie upośledza-
jąc kościół prawosławny^. Sytuacja diametralnie się zmieniła po rozbiorach, kiedy to Ro-
sja carska rozpoczęła bezprecedensowy proces likwidacji religii greckokatolickiej,
ostatecznie zakończony w 1 839 rż Kolejnym krokiem były działania zmierzające do mar-
ginalizacji ludności katolickiej w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym w pań-
stwie Romanowów.
Bardzo ważną rolę dla dalszych losów obiektów sakralnych w Białowieży, odgrywała
przynależność wyznaniowa najstarszych świątyń. Pierwsza historycznie odnotowana cer-
kiew została zbudowana w 1793 r. Poprzedzała założenie parafii unickiej w Białowieży
o około siedem lat% W 1853 r. wybudowano nową, od początku prawosławną cerkiew za
patrona obierając św. Mikołaja Cudotwórcę^.
Najstarsze świątynie białowieskie były niewielkich rozmiarów, co jest zupełnie zrozu-
miałe zważywszy na prowincjonalizm małej, puszczańskiej osady. Były to drewniane bu-
dowle, które szybko ulegały dewastacji. Pierwsza, pierwotnie unicka świątynia rozebrana
^ Zob. Dz. U. z 2003 r. nr 162 poz. 1568 (z późniejszymi zmianami).
- Dokumentacja prac w fonnie kart adresowych, kart cmentarzy oraz przeprowadzonych wywiadów znajdują się
w: OPDzK, Białowieża 2004/2005; OPDzK, Białowieża 2005/2006.
6 Świadczą o tym przekazy o istnieniu cerkiewki w okresie istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Piotr BAJKO,
„Rozkwit cerkiewnego szkolnictwa elementarnego w latach 80-90 XIX w. na terenie obecnego woj. białostockiego",
/Ea/ora.sAA Zaszytą /Astoryazaa 11, 1998, s. 97, 101; BAJKO, CarA/aw yam/Za, s. 11.
' Piotr BAJKO, Zarys* 7z/a/'ów Z?/a/ow/aży, Białowieża 2001, s. 54.
^ Antoni MIRONOWICZ, Ao.śaZó/ prawo.s/awry aa z/aauacA yo/sAZaA w AZA Z AA w/aAa, Białystok 2005, s. 23-32.
^ Jan RZOŃCA, „Kościół unicki na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim za Mikołaja I i jego likwidacja w 1839
r.", [w:] Ao.saZoA* a yaa.stwo aa jwgraatcza //oAAo-ZZZaw^Ao-AZa/ora^Az/a. ZróaZa Z .s*/aa óaJaa, red. Marek KIETLfN-
SKI, Krzysztof SYCHOWICZ, Wojciech ŚLESZYŃSKI, Białystok 2005, s. 127-141. Por. Marek RUTKOWSKI,
Faałc/oacwaate /wzarzy/?MAZaA ^ZraA/ar o/gaaZzacy/ao-wyzaaaZowycA w Kró/a,y/wZa PoAAZ/a waza^aa/ a/y ^ayAZawZ-
czowsAZą/, [w:] ibid., s. 142-143; MIRONOWICZ, op. cit., s. 38-46.
BAJKO, CarA/'aw Z para/Za, s. 12. Akt funduszu cerkwi wydany został w roku 1797. Otton HEDEMANN, Dz/a/a
Paszczy P/a/owZayAZa/, Warszawa 1934, s. 296. Jeszcze wcześniej pojawiła się w Białowieży kaplica cmentarna p.w. św.
Cyryla i Metodego. Pierwszy jej opis pochodzi z 1790 roku. Grzegorz SOSNA, RZA/Zogra/Za para/ZZ^rawos*ZawaycA aa
RZa/o^ZocczyźaZa. Cza.ść aAraaa/ogZazaa, Białystok 1985, s. 24.
" BAJKO, CarA/aw Zyara/ia, s. 13.
KAROL ŁOPATECKI
Niebagatelne znaczenie ma również dokumentacja sporządzona przez studentów hi-
storii Uniwersytetu w Białymstoku w ramach zajęć terenowych specjalizacji „Ochrona
i promocja dziedzictwa kulturowego". W latach akademickich 2004/2005 i 2005/2006
wykonano pełne zestawienie obiektów zabytkowych, uwzględniając przy tym założenie
ruralistyczne osady, zgodne z normami zawartymi w ustawie o ochronie zabytków i opie-
ce nad zabytkami^. Studenci zbierali również relacje najstarszych mieszkańców osady,
które dodatkowo rzucają interesujące światło na analizowaną tematykę^.
Na wstępnie należy ocenić stopień zróżnicowania religijnego mieszkańców Puszczy
Białowieskiej. W okresie nowożytnym niewątpliwie większość była wyznawcami obrząd-
ku wschodniego^. Pierwsze, bardzo przybliżone dane posiadamy dopiero z początków
XX stulecia, które wskazują, że 75% ludności stanowili prawosławni, 12% katolicy, po-
została część była Żydami7 Dokładne dane pochodzą ze spisów powszechnych przepro-
wadzonych w 1921 i 1931 r., do których odwołamy się w dalszej części tekstu.
Decydującą rolę w ogólnej liczbie wyznawców miała sytuacja geopolityczna. Niewąt-
pliwie dominująca na tych terenach ludność prawosławna, w sposób bardziej lub mniej
świadomy znalazła się od 1596 r. w obrębie kościoła greckokatolickiego. Od tego czasu,
aż do 1795 r. władze Rzeczypospolitej sprzyjały nowemu wyznaniu, wyraźnie upośledza-
jąc kościół prawosławny^. Sytuacja diametralnie się zmieniła po rozbiorach, kiedy to Ro-
sja carska rozpoczęła bezprecedensowy proces likwidacji religii greckokatolickiej,
ostatecznie zakończony w 1 839 rż Kolejnym krokiem były działania zmierzające do mar-
ginalizacji ludności katolickiej w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym w pań-
stwie Romanowów.
Bardzo ważną rolę dla dalszych losów obiektów sakralnych w Białowieży, odgrywała
przynależność wyznaniowa najstarszych świątyń. Pierwsza historycznie odnotowana cer-
kiew została zbudowana w 1793 r. Poprzedzała założenie parafii unickiej w Białowieży
o około siedem lat% W 1853 r. wybudowano nową, od początku prawosławną cerkiew za
patrona obierając św. Mikołaja Cudotwórcę^.
Najstarsze świątynie białowieskie były niewielkich rozmiarów, co jest zupełnie zrozu-
miałe zważywszy na prowincjonalizm małej, puszczańskiej osady. Były to drewniane bu-
dowle, które szybko ulegały dewastacji. Pierwsza, pierwotnie unicka świątynia rozebrana
^ Zob. Dz. U. z 2003 r. nr 162 poz. 1568 (z późniejszymi zmianami).
- Dokumentacja prac w fonnie kart adresowych, kart cmentarzy oraz przeprowadzonych wywiadów znajdują się
w: OPDzK, Białowieża 2004/2005; OPDzK, Białowieża 2005/2006.
6 Świadczą o tym przekazy o istnieniu cerkiewki w okresie istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Piotr BAJKO,
„Rozkwit cerkiewnego szkolnictwa elementarnego w latach 80-90 XIX w. na terenie obecnego woj. białostockiego",
/Ea/ora.sAA Zaszytą /Astoryazaa 11, 1998, s. 97, 101; BAJKO, CarA/aw yam/Za, s. 11.
' Piotr BAJKO, Zarys* 7z/a/'ów Z?/a/ow/aży, Białowieża 2001, s. 54.
^ Antoni MIRONOWICZ, Ao.śaZó/ prawo.s/awry aa z/aauacA yo/sAZaA w AZA Z AA w/aAa, Białystok 2005, s. 23-32.
^ Jan RZOŃCA, „Kościół unicki na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim za Mikołaja I i jego likwidacja w 1839
r.", [w:] Ao.saZoA* a yaa.stwo aa jwgraatcza //oAAo-ZZZaw^Ao-AZa/ora^Az/a. ZróaZa Z .s*/aa óaJaa, red. Marek KIETLfN-
SKI, Krzysztof SYCHOWICZ, Wojciech ŚLESZYŃSKI, Białystok 2005, s. 127-141. Por. Marek RUTKOWSKI,
Faałc/oacwaate /wzarzy/?MAZaA ^ZraA/ar o/gaaZzacy/ao-wyzaaaZowycA w Kró/a,y/wZa PoAAZ/a waza^aa/ a/y ^ayAZawZ-
czowsAZą/, [w:] ibid., s. 142-143; MIRONOWICZ, op. cit., s. 38-46.
BAJKO, CarA/'aw Z para/Za, s. 12. Akt funduszu cerkwi wydany został w roku 1797. Otton HEDEMANN, Dz/a/a
Paszczy P/a/owZayAZa/, Warszawa 1934, s. 296. Jeszcze wcześniej pojawiła się w Białowieży kaplica cmentarna p.w. św.
Cyryla i Metodego. Pierwszy jej opis pochodzi z 1790 roku. Grzegorz SOSNA, RZA/Zogra/Za para/ZZ^rawos*ZawaycA aa
RZa/o^ZocczyźaZa. Cza.ść aAraaa/ogZazaa, Białystok 1985, s. 24.
" BAJKO, CarA/aw Zyara/ia, s. 13.