DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Recenzje
DOI article:Michalczyk, Zbigniew: Książka Janiny Dzik o malarstwie ¬ściennym w Polsce południowo-wschodniej w XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0174
172
Zbigniew Michalczyk
dukcji rycin, lecz także ich importu, a tym samym
przetwarzania obcych wzorów (zwłaszcza włoskich
i francuskich)51. Nieświadoma złożoności problemu
krążenia wzorów, stosując nieprecyzyjną, a prze-
ważnie błędną terminologię (zwłaszcza nadużywa-
nie określenia „inspiracja"), badaczka buduje sfor-
mułowania, które nic nie znaczą: „Nie udało się
ustalić konkretnego wzoru kompozycji [Wniebo-
wstąpienia w kościele pijarów w Lubieszowie],
wskazać jedynie można, że artysta sięgnął po szes-
nastowieczną koncepcję rozwiązania wnętrza kopu-
ły z kościoła San Giovanni Evangelista w Parmie,
wykonaną przez Correggia w r. 1520" (s. 309-310).
Zdanie oparte jest na ogólnym skojarzeniu dwóch
dzieł (o odmiennych kompozycjach) i nie wyjaśnia,
w jaki sposób czynny w XVIII w. na Polesiu Łukasz
Hubel „sięgnął po szesnastowieczną koncepcję roz-
wiązania"52.
Innym błędem - powiązanym ze wspomnianymi
powyżej - jest mylenie przez Autorkę wzoru obra-
zowego (graficznego) ze źródłem literackim. Do
najbardziej jaskrawych przykładów należy analiza
przedstawienia triumfu św. Franciszka na sklepieniu
kościoła bernardynów we Lwowie: „Genezy formal-
nej przedstawienia św. Franciszka na wozie ogni-
stym, zainspirowanego ikonografią proroka Eliasza,
należy się dopatrywać w scenach cyklu fresków
Giotta w kościele górnym San Francesco w Asyżu"
(s. 50). Źródłem literackim obu przedstawień jest
Żywot większy św. Franciszka autorstwa św. Bona-
wentury, natomiast za niedorzeczne należy uważać
dopatrywanie się związków formalnych pomiędzy
freskiem Giotta w Asyżu a polichromią Benedykta
Mazurkiewicza we Lwowie. Nawiasem mówiąc,
Autorka „wyważa otwarte drzwi", identyfikując te-
mat wyobrażenia św. Franciszka na rydwanie ogni-
stym i przywołując błędne interpretacje ze starszej
literatury (s. 48). Temat jednoznacznie określa An-
drzej Betlej w monografii kościoła w Materiałach
do dziejów sztuki sakralnej...53. Brak zrozumienia
dla sposobów funkcjonowania grafiki w czasach no-
51 Zob. BETLEJ, „«[...] kopersztychów niechaj zaży-
wa»...", s. 10-11.
52 Autorka najwyraźniej nie wie, że ryciny odwzorowują-
ce malowidła Antonia Correggia w kopule kościoła San
Giovanni Evangelista (w tym przedstawienie Wniebo-
wstąpienia) wykonał ok. 1700 r. Giacomo Maria Giovan-
nini, zob. BOREA, op. cit., vol. 1, s. 344, il. XXIX/ 122,
123. Nie zmienia to jednak faktu, że malowidło Hubla nie
jest wzorowane na kompozycji Correggia.
53 Andrzej BETLEJ, „Kościół p.w. św. Andrzeja Apostoła
i klasztor 00. Bernardynów", [w:] Kościoły i klasztory
Lwowa z okresu przedrozbiorowego (2), Kraków 2012
(Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach
wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, t. 20, red. Jan K.
wożytnych prowadzi wreszcie do wysnuwania błęd-
nych wniosków w przypadkach, gdy pierwowzory
zostały przynajmniej częściowo prawidłowo rozpo-
znane. Na temat dekoracji u bernardynów w Rzeszo-
wie czytamy: „Inga Sapetowa przypisała malowidła
zakonnemu artyście Benedyktowi Mazurkiewiczowi
[...] ze względu na zbieżności motywów dekoracyj-
nych z polichromią jego autorstwa w kościele Ber-
nardynów we Lwowie. Słuszność spostrzeżeń Sape-
towej potwierdziło m.in. porównanie personifikacji
czterech kontynentów we wspomnianych kościo-
łach" (s. 91-92). Dzik trafnie wskazała pierwowzór
tych alegorycznych przedstawień w obu świątyniach
- rycinę w wydanym w 1731 r. I tomie wznowienia
dzieła Annales Minorum Luke'a Waddinga (s. 51,
95). Dalej czytamy: „Badania nad polichromią rze-
szowską wskazują na inspiracje wzorami różnej pro-
weniencji z dominacją rycin autorów włoskich [...].
Wskazane recepcje i sposób transpozycji postaci
[nie wiadomo, co to znaczy] pozwala na podtrzymy-
wanie hipotezy o wykonaniu malowideł rzeszow-
skich przez warsztat [wykształconego w Bolonii]
Benedykta Mazurkiewicza" (s. 97). Ośmiotomowe
Annales Minorum (1. wyd. 1625-1654) - historia
zakonu franciszkanów od jego założenia do roku
1540 - to najsłynniejsze dzieło Luke'a Waddinga
(1588-1657), irlandzkiego franciszkanina czynnego
przez dużą część życia w Rzymie, a zarazem jedna
z podstawowych (a w XVIII w. chyba najważniej-
sza) z pozycji dotyczących historii zakonu54. Można
przypuszczać, że wznowienie, jakie ukazało się
w Wiecznym Mieście w latach 30. XVIII stulecia
znajdowało się w wielu bibliotekach różnych odła-
mów franciszkanów. Włoska proweniencja kompo-
zycji prawdopodobnie nie miała zatem większego
znaczenia dla jej wykorzystania w dekoracjach
dwóch różnych kościołów bernardynów. Jeśli cho-
dzi o pozostałe wzory, po które sięgnął malarz pra-
cujący w Rzeszowie, włoski rodowód można udo-
wodnić jedynie w przypadku glorii świętych według
Lanfranca55, choć oczywiście z odwzorowującej
OSTROWSKI, cz. 1, Kościoły i klasztory Rzymskokato-
lickie dawnego województwa ruskiego, red. Jan K.
OSTROWSKI), Kraków 2012, s. 36, 62. W kontekście
rozważań nad tematem sceny Dzik przywołuje różnych
autorów - od Edwarda Rastawieckiego poprzez Zbignie-
wa Homunga po Magdalenę Witwińską, tylko akurat nie
Betleja.
54 Gregory CLEARY, "Wadding Luke", [w:] The Catholic
Encyclopedia. An International Work of Reference on the
Constitution, Doctrine, Discipline, and History of the
Catholic Church, ed. Charles G. HERBERMANN et al.,
vol. 15, New York 1913, s. 521-524.
55 Zob. przyp. 12.
Zbigniew Michalczyk
dukcji rycin, lecz także ich importu, a tym samym
przetwarzania obcych wzorów (zwłaszcza włoskich
i francuskich)51. Nieświadoma złożoności problemu
krążenia wzorów, stosując nieprecyzyjną, a prze-
ważnie błędną terminologię (zwłaszcza nadużywa-
nie określenia „inspiracja"), badaczka buduje sfor-
mułowania, które nic nie znaczą: „Nie udało się
ustalić konkretnego wzoru kompozycji [Wniebo-
wstąpienia w kościele pijarów w Lubieszowie],
wskazać jedynie można, że artysta sięgnął po szes-
nastowieczną koncepcję rozwiązania wnętrza kopu-
ły z kościoła San Giovanni Evangelista w Parmie,
wykonaną przez Correggia w r. 1520" (s. 309-310).
Zdanie oparte jest na ogólnym skojarzeniu dwóch
dzieł (o odmiennych kompozycjach) i nie wyjaśnia,
w jaki sposób czynny w XVIII w. na Polesiu Łukasz
Hubel „sięgnął po szesnastowieczną koncepcję roz-
wiązania"52.
Innym błędem - powiązanym ze wspomnianymi
powyżej - jest mylenie przez Autorkę wzoru obra-
zowego (graficznego) ze źródłem literackim. Do
najbardziej jaskrawych przykładów należy analiza
przedstawienia triumfu św. Franciszka na sklepieniu
kościoła bernardynów we Lwowie: „Genezy formal-
nej przedstawienia św. Franciszka na wozie ogni-
stym, zainspirowanego ikonografią proroka Eliasza,
należy się dopatrywać w scenach cyklu fresków
Giotta w kościele górnym San Francesco w Asyżu"
(s. 50). Źródłem literackim obu przedstawień jest
Żywot większy św. Franciszka autorstwa św. Bona-
wentury, natomiast za niedorzeczne należy uważać
dopatrywanie się związków formalnych pomiędzy
freskiem Giotta w Asyżu a polichromią Benedykta
Mazurkiewicza we Lwowie. Nawiasem mówiąc,
Autorka „wyważa otwarte drzwi", identyfikując te-
mat wyobrażenia św. Franciszka na rydwanie ogni-
stym i przywołując błędne interpretacje ze starszej
literatury (s. 48). Temat jednoznacznie określa An-
drzej Betlej w monografii kościoła w Materiałach
do dziejów sztuki sakralnej...53. Brak zrozumienia
dla sposobów funkcjonowania grafiki w czasach no-
51 Zob. BETLEJ, „«[...] kopersztychów niechaj zaży-
wa»...", s. 10-11.
52 Autorka najwyraźniej nie wie, że ryciny odwzorowują-
ce malowidła Antonia Correggia w kopule kościoła San
Giovanni Evangelista (w tym przedstawienie Wniebo-
wstąpienia) wykonał ok. 1700 r. Giacomo Maria Giovan-
nini, zob. BOREA, op. cit., vol. 1, s. 344, il. XXIX/ 122,
123. Nie zmienia to jednak faktu, że malowidło Hubla nie
jest wzorowane na kompozycji Correggia.
53 Andrzej BETLEJ, „Kościół p.w. św. Andrzeja Apostoła
i klasztor 00. Bernardynów", [w:] Kościoły i klasztory
Lwowa z okresu przedrozbiorowego (2), Kraków 2012
(Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach
wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, t. 20, red. Jan K.
wożytnych prowadzi wreszcie do wysnuwania błęd-
nych wniosków w przypadkach, gdy pierwowzory
zostały przynajmniej częściowo prawidłowo rozpo-
znane. Na temat dekoracji u bernardynów w Rzeszo-
wie czytamy: „Inga Sapetowa przypisała malowidła
zakonnemu artyście Benedyktowi Mazurkiewiczowi
[...] ze względu na zbieżności motywów dekoracyj-
nych z polichromią jego autorstwa w kościele Ber-
nardynów we Lwowie. Słuszność spostrzeżeń Sape-
towej potwierdziło m.in. porównanie personifikacji
czterech kontynentów we wspomnianych kościo-
łach" (s. 91-92). Dzik trafnie wskazała pierwowzór
tych alegorycznych przedstawień w obu świątyniach
- rycinę w wydanym w 1731 r. I tomie wznowienia
dzieła Annales Minorum Luke'a Waddinga (s. 51,
95). Dalej czytamy: „Badania nad polichromią rze-
szowską wskazują na inspiracje wzorami różnej pro-
weniencji z dominacją rycin autorów włoskich [...].
Wskazane recepcje i sposób transpozycji postaci
[nie wiadomo, co to znaczy] pozwala na podtrzymy-
wanie hipotezy o wykonaniu malowideł rzeszow-
skich przez warsztat [wykształconego w Bolonii]
Benedykta Mazurkiewicza" (s. 97). Ośmiotomowe
Annales Minorum (1. wyd. 1625-1654) - historia
zakonu franciszkanów od jego założenia do roku
1540 - to najsłynniejsze dzieło Luke'a Waddinga
(1588-1657), irlandzkiego franciszkanina czynnego
przez dużą część życia w Rzymie, a zarazem jedna
z podstawowych (a w XVIII w. chyba najważniej-
sza) z pozycji dotyczących historii zakonu54. Można
przypuszczać, że wznowienie, jakie ukazało się
w Wiecznym Mieście w latach 30. XVIII stulecia
znajdowało się w wielu bibliotekach różnych odła-
mów franciszkanów. Włoska proweniencja kompo-
zycji prawdopodobnie nie miała zatem większego
znaczenia dla jej wykorzystania w dekoracjach
dwóch różnych kościołów bernardynów. Jeśli cho-
dzi o pozostałe wzory, po które sięgnął malarz pra-
cujący w Rzeszowie, włoski rodowód można udo-
wodnić jedynie w przypadku glorii świętych według
Lanfranca55, choć oczywiście z odwzorowującej
OSTROWSKI, cz. 1, Kościoły i klasztory Rzymskokato-
lickie dawnego województwa ruskiego, red. Jan K.
OSTROWSKI), Kraków 2012, s. 36, 62. W kontekście
rozważań nad tematem sceny Dzik przywołuje różnych
autorów - od Edwarda Rastawieckiego poprzez Zbignie-
wa Homunga po Magdalenę Witwińską, tylko akurat nie
Betleja.
54 Gregory CLEARY, "Wadding Luke", [w:] The Catholic
Encyclopedia. An International Work of Reference on the
Constitution, Doctrine, Discipline, and History of the
Catholic Church, ed. Charles G. HERBERMANN et al.,
vol. 15, New York 1913, s. 521-524.
55 Zob. przyp. 12.