DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Artykuły
DOI article:Jankowski, Aleksander: Nowe perspektywy badań zabytkowej architektury drewnianej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0342
336
Aleksander Jankowski
mniany już traktat Krotka Nauka..., zawierający radę: „Aby ściany były opasane i obto-
czone wiązaniem [...] przypiętym ankrami, co ścianom krzywić się nie da. A przy tym
dach wspierając siła folgi ścianom przyniosą [...] Opasanie albo z gliną zrównać, [...]
albo też po prusku cegłą. To opasanie miałoby być można-li z dębiny tartej ”52. O takiej
„solidnej" konstrukcji dworów wspominają także stare inwentarze53.
Na zdwojoną konstrukcję ścian, „nieobecną" w naukowej typologii drewnianych bu-
dowli sakralnych, już przed ponad 100 laty zwracali uwagę pierwsi profesjonalni inwen-
taryzatorzy zabytków architektury. W trzech drewnianych kościołach Wielkopolski
dostrzegł ją Julius Kohte, za każdym razem określając formułą: „zrębowa, otoczona od
zewnątrz fachwerkiem"54. Interesująco odnotował zdwojoną konstrukcję ścian bóżnic
w Pilicy (il. 10) i Przedborzu Zygmunt Gloger; pisał: „Ściany na zewnątrz otoczone są
balustradą, która na dole oparta jest na podmurowani, czyli fundamencie murowanym,
a u góry dopomaga ścianom dźwigać wiązania dachowe"55.
Świątynie o zdwojonej konstrukcji ścian nie wyróżniają się ani rozplanowaniem prze-
strzennym, ani bryłą ani walorami stylistycznymi (architektury, detalu, malarskiego wy-
stroju, wyposażenia). Są wśród nich założenia jednoprzestrzenne salowe, jednonawowe,
qusi-trójnawowe, na planie krzyża łacińskiego i greckiego, centralne i centralizujące, wie-
żowe i bezwieżowe. Ich fundatorami byli zarówno przedstawiciele najznamienitszych ro-
dów: Działyńskich, Rogalińskich, Bnińskich, Raczyńskich, Rydzyńskich, Mielżyńskich,
Latalskich, Swinarskich, jak też mieszczanie, proboszczowie czy przedstawiciele wiej-
skich społeczności ewangelickich.
Skoro świątynie te były typowe dla swoich czasów, to nasuwa się pytanie o genezę
i celowość zastosowania zdwojonej konstrukcji. Przecież w tym samym czasie obok nich
powstawały budowle „tylko" zrębowe bądź „tylko" szkieletowe. Źródła koncepcji przy-
słupowej, quasi-przysłupowej i szkieletowo-dylowej w drewnianej architektury sakralnej
w Polsce, to nowe zagadnienia badawcze.
Dostrzeżenie problemu zdwojonej konstrukcji ścian w drewnianej architektury sakral-
nej dopiero na początku XXI w. skłania do kilku ogólniejszych refleksji. Przede wszyst-
kim daje asumpt do krytycznej oceny badań podstawowych historycznej architektury
drewnianej. Świątynie o XVI-XVIII-wiecznej metryce od lat figurują w rejestrze zabyt-
ków, mają wydawałoby się profesjonalną dokumentację konserwatorską i naukowe opra-
cowania. Ich zdwojonej konstrukcji ścian jednak nie zauważono.
Rozpoznane warianty zabytkowych świątyń o zdwojonej konstrukcji ścian istotnie
weryfikują obowiązującą typologię konstrukcji drewnianych w architekturze sakralnej56
i strefy występowania rozwiązań ciesielskich. Zmuszają do ponownego spojrzenia na
dzieje budownictwa drewnianego i europejską tradycję cechowego rzemiosła europejskie-
go. Rzucają nowe światło na problem budownictwa przysłupowego, jego genezę oraz
topografię i uwarunkowania rozwoju. Rozwiązania typu przysłupowego w architekturze
sakralnej XVII-XVIII w. podważają ugruntowane w literaturze przekonanie o stosowaniu
52 Krótka nauka budownicza..., s. 14.
53 GLOGER, op. cit., s. 298-299. JANKOWSKI, Kościoły drewniane o zdwojonej ..., s. 129-132. Np. inwentarz wsi
Grodzice k. Konina wymienia pod rokiem 1762: pałac w opaskę częścią w drzewo erygowany, a w Nadarzycach
k. Wrześni, pod rokiem 1771: dwór w wiązarek budowany a wewnątrz w błochy, między wiązarkiem strychulec.
54 Julius KOHTE, Verzeichnis der Kunstdenkmdler der Provinz Posen, IV, Berlin 1897, s. 147, 155, 186.
55 GLOGER, op. cit., s. 46.
56 Zdwojoną konstrukcję ścian niektórych drewnianych świątyń Wielkopolski wzięła już pod uwagę: Grażyna RUSZ-
CZYK, Architektura drewniana w Polsce, Warszawa 2009, s. 504.
Aleksander Jankowski
mniany już traktat Krotka Nauka..., zawierający radę: „Aby ściany były opasane i obto-
czone wiązaniem [...] przypiętym ankrami, co ścianom krzywić się nie da. A przy tym
dach wspierając siła folgi ścianom przyniosą [...] Opasanie albo z gliną zrównać, [...]
albo też po prusku cegłą. To opasanie miałoby być można-li z dębiny tartej ”52. O takiej
„solidnej" konstrukcji dworów wspominają także stare inwentarze53.
Na zdwojoną konstrukcję ścian, „nieobecną" w naukowej typologii drewnianych bu-
dowli sakralnych, już przed ponad 100 laty zwracali uwagę pierwsi profesjonalni inwen-
taryzatorzy zabytków architektury. W trzech drewnianych kościołach Wielkopolski
dostrzegł ją Julius Kohte, za każdym razem określając formułą: „zrębowa, otoczona od
zewnątrz fachwerkiem"54. Interesująco odnotował zdwojoną konstrukcję ścian bóżnic
w Pilicy (il. 10) i Przedborzu Zygmunt Gloger; pisał: „Ściany na zewnątrz otoczone są
balustradą, która na dole oparta jest na podmurowani, czyli fundamencie murowanym,
a u góry dopomaga ścianom dźwigać wiązania dachowe"55.
Świątynie o zdwojonej konstrukcji ścian nie wyróżniają się ani rozplanowaniem prze-
strzennym, ani bryłą ani walorami stylistycznymi (architektury, detalu, malarskiego wy-
stroju, wyposażenia). Są wśród nich założenia jednoprzestrzenne salowe, jednonawowe,
qusi-trójnawowe, na planie krzyża łacińskiego i greckiego, centralne i centralizujące, wie-
żowe i bezwieżowe. Ich fundatorami byli zarówno przedstawiciele najznamienitszych ro-
dów: Działyńskich, Rogalińskich, Bnińskich, Raczyńskich, Rydzyńskich, Mielżyńskich,
Latalskich, Swinarskich, jak też mieszczanie, proboszczowie czy przedstawiciele wiej-
skich społeczności ewangelickich.
Skoro świątynie te były typowe dla swoich czasów, to nasuwa się pytanie o genezę
i celowość zastosowania zdwojonej konstrukcji. Przecież w tym samym czasie obok nich
powstawały budowle „tylko" zrębowe bądź „tylko" szkieletowe. Źródła koncepcji przy-
słupowej, quasi-przysłupowej i szkieletowo-dylowej w drewnianej architektury sakralnej
w Polsce, to nowe zagadnienia badawcze.
Dostrzeżenie problemu zdwojonej konstrukcji ścian w drewnianej architektury sakral-
nej dopiero na początku XXI w. skłania do kilku ogólniejszych refleksji. Przede wszyst-
kim daje asumpt do krytycznej oceny badań podstawowych historycznej architektury
drewnianej. Świątynie o XVI-XVIII-wiecznej metryce od lat figurują w rejestrze zabyt-
ków, mają wydawałoby się profesjonalną dokumentację konserwatorską i naukowe opra-
cowania. Ich zdwojonej konstrukcji ścian jednak nie zauważono.
Rozpoznane warianty zabytkowych świątyń o zdwojonej konstrukcji ścian istotnie
weryfikują obowiązującą typologię konstrukcji drewnianych w architekturze sakralnej56
i strefy występowania rozwiązań ciesielskich. Zmuszają do ponownego spojrzenia na
dzieje budownictwa drewnianego i europejską tradycję cechowego rzemiosła europejskie-
go. Rzucają nowe światło na problem budownictwa przysłupowego, jego genezę oraz
topografię i uwarunkowania rozwoju. Rozwiązania typu przysłupowego w architekturze
sakralnej XVII-XVIII w. podważają ugruntowane w literaturze przekonanie o stosowaniu
52 Krótka nauka budownicza..., s. 14.
53 GLOGER, op. cit., s. 298-299. JANKOWSKI, Kościoły drewniane o zdwojonej ..., s. 129-132. Np. inwentarz wsi
Grodzice k. Konina wymienia pod rokiem 1762: pałac w opaskę częścią w drzewo erygowany, a w Nadarzycach
k. Wrześni, pod rokiem 1771: dwór w wiązarek budowany a wewnątrz w błochy, między wiązarkiem strychulec.
54 Julius KOHTE, Verzeichnis der Kunstdenkmdler der Provinz Posen, IV, Berlin 1897, s. 147, 155, 186.
55 GLOGER, op. cit., s. 46.
56 Zdwojoną konstrukcję ścian niektórych drewnianych świątyń Wielkopolski wzięła już pod uwagę: Grażyna RUSZ-
CZYK, Architektura drewniana w Polsce, Warszawa 2009, s. 504.