Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (77.2015)

642

Maciej Jarzewicz

i aktualny temat, jakim była służba Polaków w zaborczych armiach, a w szczególności
pruskiej. Sienkiewicz zastosował kilka środków literackich, które dodatkowo skłaniają do
wykorzystania tekstu jako podstawy do stworzenia karykatur. Są to: stereotypowo prymi-
tywny główny bohater, dobór imion i nazwisk wszystkich postaci, tak, aby były jak najbar-
dziej typowe lub znaczące, sylwetki Niemców reprezentujące jedynie różne aspekty
germanizacji ziem polskich, przy pominięciu ich życia wewnętrznego28. Przesłanie Bart-
ka zwycięzcy, jeśli odczytać je na najbardziej podstawowym poziomie, pasuje do linii
redakcji „Muchy": Polacy nie powinni popierać pruskiej polityki ani walczyć w armii
niemieckiej. W porównaniu karykatury z opowiadaniem widać także istotne różnice: sien-
kiewiczowski Bartek czuł się silnie związany z państwem pruskim, w którego armii wal-
czył, zaś postać przedstawiona na karykaturze zdaje się nie okazywać szczególnego
sentymentu wobec Kajzera. Nie wiadomo jednak, czy ten brak szacunku wynika z klęski
w wojnie, czy był postawą przejawiającą się już wcześniej.
Sprawę polską poruszano również w kontekście możliwego, a przynajmniej branego
pod uwagę ataku wojsk niemieckich w kierunku Warszawy. Paradoks powodowany przez
obrazki nawiązujące do tego tematu polega na tym, że opowiadają one o niemożliwości
zajęcia miasta przez Niemców, a przedstawienia te są widomym znakiem podjęcia tego
tematu i świadomości zagrożenia. Ilustracje opowiadające o (nie)możliwości zajęcia War-
szawy pojawiają się dość często od października 1914 r., co wyraźnie świadczy jednak
o rozważaniu takiej ewentualności. Przykładem jest obrazek przedstawiający zarośnięty
pajęczynami pociąg, przygotowany na tryumfalny wjazd cesarza do Warszawy, który jed-
nak nie może być użyty w tym celu ze względu na brak postępu wojsk niemieckich na
froncie wschodnim (il. 26).
Tematyka wojenna była obecna do końca omawianego rocznika, nie ominęła także
wydania świątecznego. Na okładce pisma widzimy robiącą porządki „Panią Germanię"
wśród rozmaitych przedmiotów, głównie uszkodzonej broni. W rękach trzyma pęknięte,
odrutowane naczynie opatrzone napisem „Cesarstwo Niemieckie" i komentuje: „Wątpię
bardzo czy ten garnek da się jeszcze odratować" (il. 27). Personifikacji narodu została
skonfrontowana z jego polityczną formą reprezentowaną przez naczynie, które poprzez
fizyczną kruchość symbolizuje nietrwałość rozwiązań ustrojowych. Wpisuje się to rów-
nież w omawiany powyżej schemat konfliktu interesów pomiędzy narodem niemieckim
a militarystyczną władzą (por. il. 6). Istotną różnicąjest zdecydowanie bardziej negatyw-
ny obraz personifikacji narodu niż we wcześniejszym obrazku, co jest zrozumiałe ze
względu na trwającą wojnę i ogólny przekaz wróżący klęskę wrogom.
Koniec roku 1914 nie zamyka wojennej tematyki na łamach „Muchy", jednak ze wzglę-
du na cel jaki mi przyświecał zdecydowałem się uciąć opowieść w sposób mechaniczny.
Zależało mi bardziej na przedstawieniu motywów, jakimi posługiwała się karykatura, niż
na przedstawieniu historii wojny za pomocą obrazów satyrycznych. Co więcej, powtarzal-
ność tematów i ich względna niezależność od konkretnych zdarzeń dziejących się na fron-
tach skłaniała także do oderwania ich opisu od sytuacji wojennej.
Jednym z najważniejszych zagadnień dotyczących karykatury, a w szczególności
w czasie wojny, jest jej zależność od zapotrzebowania na treści propagandowe, względnie
powiązanie z ideowym zaangażowaniem twórców. Orientacja prorosyjska nie ulega wąt-
pliwości, istotna w tym względzie jest także ewakuacja głównych redaktorów przed zaję-

28 Janusz MACIEJEWSKI, „ Wielkopolskie" opowiadania Henryka Sienkiewicza: „Z pamiętnika poznańskiego na-
uczyciela" - „Za chlebem "- „Bartek Zwycięzca", Poznań 1957, s. 116, 133-141.