DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Mossakowski, Stanisław: Pałac Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w Puławach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0012
STANISŁAW MOSSAKOWSKI
21 58
95 I* D
9
4
3
o
16.34-36 16.22 4 OO.4O 2 3
I7.3i.48 i7.3443pl.46 1 f 6.30*174^59
18.28.57 I 8 46 44 I2.46 f 2O.44.534. 43
- „i r -— ' "* .-■■■..»»■■■ ..— —«*■"■» £“S T-„|[rŁ - », .
19.26. 719-57 4 1 I3-42 U1.4- 3 3-21 4. 10
o
D 2 infr* łłtrcultm. D ' prope extrenam alt W D 1 c tątt Ariftam (V Aatc-
»13 '»#* motciMrn
- , z • (5) Zj.Fi. t*jf*'»**“**** ,ł' * r
x 8
7
19.26
f s[i 3.16 H
7.28
3
i.- •
•9
3 0
8
9
19.28
19-30
f 8 13.26 I 3
f 9’1 3-35I22
8. 7
8.46
3
3
3 »
10
19-33
f 9 i 3-45'H
9-25
4!
11. 1. Notatka Hieronima Pinocciego o położeniu kamienia węgielnego pałacu w Puławach.
(Fot. S. Senisson)
przy dekoracji wnętrz budowli zbliżać się musiały ku
końcowi, gdy w listopadzie 1'678 ,r. król Jan Sobieski
prosił marszałka Lubomirskiego o wypożyczenie mu
do prac w Wilanowie rzeźbiarza, „który in arte sua
nad wielu innych excellit” 8. Chodziło zapewne o rzeź-
biarza zatrudnionego w Puławach, być może Ambro-
żego Gut z Lugano9. Stosunkowo obszerny opis
pałacu puławskiego zawarty w pamiętniku Franciszka
Paulina Dalerac’a z r. 1679 świadczy bowiem, że
budowla ta była wówczas tak zewnątrz jak i wewnątrz
całkowicie wykończona 10. Jedynie drobne uzupełnienia
8 Bibl. Czartoryskich w Krakowie rkps. nr E752, s. 31.
List króla do marszałka Stanisława Lubomirskiego, pisany
w Białej i datowany 11 listopada |1678 r., wzmiankowany był
przez T. MAŃKOWSKIEGO, Malarstwo na dworze Jana III,
„Biul. Hist. Sztuki” XII, 1950, nr 1/4, s. 243.
9 MAŃKOWSKI, (jw., s. 243) odnosi wprawdzie powyższą
wzmiankę źródłową do zatrudnionego przy dekorowaniu ko-
ścioła w Czerniakowie sztukatora Franciszka MAINO lecz
wobec rozpoczęcia prac przy tej budowli dopiero w r. 1637
lub 1689 identyfikacja ta nie daje się utrzymać.
10 Por. [F. P. DALERAC], Memoires du cheualier de
Beaujeu contenant ses dwers uoyages [...] depuis l’annee 1679
(Pamiętniki kawalera de Beaujeu opisujące liczne jego po-
dróże [...] od roku 1679), Paryż 1698 i 2 wyd. Amsterdam
1700, s. 196—197. Fragment dotyczący Puław, cytowany po raz
pierwszy z oryginału przez KWIATKOWSKIEGO (jw., s. 11),
przytaczam jeszcze raz w całości ze względu na jego zna-
czenie dla historii pałacu: „Au dela de la Vistule par le
chemin gue je pris, est un uillage assez bon situe au pied
d’une petite montagne dont un des sommets est occupe par
un chasteau basti a l’Italienne de belle apparence fort em-
belli au dedans de peinture, de lambris dorez de uestibules
ezaucez, d’ornemens de marbre, avec un salon au milieu
le mieuz pratigue et le mieuz ezecute dans sa petitesse gue
l’on puisse voir: les dehors sont embellis de terrasses ba-
lustrees, de jardins proprement tenus, avec un escalier a
perron et un portail qu’on peut appeller magnifigue: cette
maison estant sans contredit un joli bijou, et la plus belle
piece de batiment moderne qui soit en Pologne: elle appar-
tient au Grand Marechal de la Couronne le Prince Stanis-
las Lubomirski et s’appelle Poulaua”. (Za Wisłą przy drodze
którą obrałem, znajduje się dość zacna wioska korzystnie
lub może częściowe zmiany dekoracji niektórych pokoi
wykonywano przypuszczalnie ok. r. 1681 na co zdają
się wskazywać daty i adnotacje na dwóch nieistnie-
jących już dzisiaj rysunkach Tylmana z Gamerenu.
Wykończony pałac w Puławach nie długo pozosta-
wał własnością swego fundatora Stanisława Herakliu-
sza Lubomirskiego. Dobra końskowolskie wraz z Puła-
wami otrzymała w posagu jego córka Elżbieta, gdy
wychodziła za mąż w r. 1686 za Adama Mikołaja
Sieniawskiego12,, było to bowiem wiano jej matki
Zofii z Opalińskich zmarłej w r. 1675 13.
położona u stóp niedużego wzniesienia, którego jeden ze
szczytów zajmuje pałac, zbudowany na sposób włoski, oka-
zały, pięknie od wewnątrz przyozdobiony malowidłami, złoce-
niami przestronnych westybulów, marmurami, z salonem po-
środku najzręczniej sytuowanym i najlepiej wykończonym,
przy swej małości, jak tylko widzieć można; z zewnątrz pa-
łac zdobią tarasy z balustradami, pięknie utrzymane ogrody,
schody z podestami i portal, który wspaniałym nazwać moż-
na: dom ten jest bezsprzecznie wdzięcznym klejnotem i naj-
piękniejszym przykładem współczesnej budowli w Polsce.
Należy do Wielkiego Marszałka Koronnego, księcia Stanisła-
wa Lubomirskiego i zwie się Puławy.” Przekł. H. SZYMAŃ-
SKIEJ) Fragment ten był dotychczas najczęściej cytowany
w niedokładnym a nawet mylnym tłumaczeniu A. KRAUS-
HARA, ^Pamiętniki kawalera de Beaujeu, „Pamiętniki z cza-
sów Jana III”, wyd. W. MARKOWSKI, t. I, Kraków 1883,
s. 97.
u Por. niżej przyp. 45. Do podobnego wniosku doszli
także T. JAROSZEWSKI i J. KOWALCZYK, Puławy — za-
rys historyczny rozwoju przestrzennego, „Kwart. Arch.
i Urb.” II, 1957, z. 3/4, s. 219, przyp. 12.
12 Por. W. BRABLEC, Elżbieta z Lubomirskich sieniaw-
ska, masz, pracy ‘doktorskiej z r. 1947 w Archiwum UJ w
Krakowie, s. 123 (cyt. za P. BOHDZIEWICZEM, Korespon-
dencja artystyczna Elżbiety Sieniawskiej z lat 1700—1729
w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie, „Rozprawy Wydz.
Hist. Filolog. Tow. Nauk. KUL” XXX, Lublin 1964, s. 302).
A zatem mylne jest twierdzenie, często pojawiające się w
dotychczasowej literaturze, że Puławy przeszły na własność
rodziny Sieniąwskich dopiero w r. 1702, t.j. po śmierci Sta-
nisława Herakliusza Lubomirskiego (por. JAROSZEWSKI
i KOWALCZYK, Puławy, jw., s. 220).
13 Dobra końskowolskie należące w 3 ćw. XVII w. do
4
21 58
95 I* D
9
4
3
o
16.34-36 16.22 4 OO.4O 2 3
I7.3i.48 i7.3443pl.46 1 f 6.30*174^59
18.28.57 I 8 46 44 I2.46 f 2O.44.534. 43
- „i r -— ' "* .-■■■..»»■■■ ..— —«*■"■» £“S T-„|[rŁ - », .
19.26. 719-57 4 1 I3-42 U1.4- 3 3-21 4. 10
o
D 2 infr* łłtrcultm. D ' prope extrenam alt W D 1 c tątt Ariftam (V Aatc-
»13 '»#* motciMrn
- , z • (5) Zj.Fi. t*jf*'»**“**** ,ł' * r
x 8
7
19.26
f s[i 3.16 H
7.28
3
i.- •
•9
3 0
8
9
19.28
19-30
f 8 13.26 I 3
f 9’1 3-35I22
8. 7
8.46
3
3
3 »
10
19-33
f 9 i 3-45'H
9-25
4!
11. 1. Notatka Hieronima Pinocciego o położeniu kamienia węgielnego pałacu w Puławach.
(Fot. S. Senisson)
przy dekoracji wnętrz budowli zbliżać się musiały ku
końcowi, gdy w listopadzie 1'678 ,r. król Jan Sobieski
prosił marszałka Lubomirskiego o wypożyczenie mu
do prac w Wilanowie rzeźbiarza, „który in arte sua
nad wielu innych excellit” 8. Chodziło zapewne o rzeź-
biarza zatrudnionego w Puławach, być może Ambro-
żego Gut z Lugano9. Stosunkowo obszerny opis
pałacu puławskiego zawarty w pamiętniku Franciszka
Paulina Dalerac’a z r. 1679 świadczy bowiem, że
budowla ta była wówczas tak zewnątrz jak i wewnątrz
całkowicie wykończona 10. Jedynie drobne uzupełnienia
8 Bibl. Czartoryskich w Krakowie rkps. nr E752, s. 31.
List króla do marszałka Stanisława Lubomirskiego, pisany
w Białej i datowany 11 listopada |1678 r., wzmiankowany był
przez T. MAŃKOWSKIEGO, Malarstwo na dworze Jana III,
„Biul. Hist. Sztuki” XII, 1950, nr 1/4, s. 243.
9 MAŃKOWSKI, (jw., s. 243) odnosi wprawdzie powyższą
wzmiankę źródłową do zatrudnionego przy dekorowaniu ko-
ścioła w Czerniakowie sztukatora Franciszka MAINO lecz
wobec rozpoczęcia prac przy tej budowli dopiero w r. 1637
lub 1689 identyfikacja ta nie daje się utrzymać.
10 Por. [F. P. DALERAC], Memoires du cheualier de
Beaujeu contenant ses dwers uoyages [...] depuis l’annee 1679
(Pamiętniki kawalera de Beaujeu opisujące liczne jego po-
dróże [...] od roku 1679), Paryż 1698 i 2 wyd. Amsterdam
1700, s. 196—197. Fragment dotyczący Puław, cytowany po raz
pierwszy z oryginału przez KWIATKOWSKIEGO (jw., s. 11),
przytaczam jeszcze raz w całości ze względu na jego zna-
czenie dla historii pałacu: „Au dela de la Vistule par le
chemin gue je pris, est un uillage assez bon situe au pied
d’une petite montagne dont un des sommets est occupe par
un chasteau basti a l’Italienne de belle apparence fort em-
belli au dedans de peinture, de lambris dorez de uestibules
ezaucez, d’ornemens de marbre, avec un salon au milieu
le mieuz pratigue et le mieuz ezecute dans sa petitesse gue
l’on puisse voir: les dehors sont embellis de terrasses ba-
lustrees, de jardins proprement tenus, avec un escalier a
perron et un portail qu’on peut appeller magnifigue: cette
maison estant sans contredit un joli bijou, et la plus belle
piece de batiment moderne qui soit en Pologne: elle appar-
tient au Grand Marechal de la Couronne le Prince Stanis-
las Lubomirski et s’appelle Poulaua”. (Za Wisłą przy drodze
którą obrałem, znajduje się dość zacna wioska korzystnie
lub może częściowe zmiany dekoracji niektórych pokoi
wykonywano przypuszczalnie ok. r. 1681 na co zdają
się wskazywać daty i adnotacje na dwóch nieistnie-
jących już dzisiaj rysunkach Tylmana z Gamerenu.
Wykończony pałac w Puławach nie długo pozosta-
wał własnością swego fundatora Stanisława Herakliu-
sza Lubomirskiego. Dobra końskowolskie wraz z Puła-
wami otrzymała w posagu jego córka Elżbieta, gdy
wychodziła za mąż w r. 1686 za Adama Mikołaja
Sieniawskiego12,, było to bowiem wiano jej matki
Zofii z Opalińskich zmarłej w r. 1675 13.
położona u stóp niedużego wzniesienia, którego jeden ze
szczytów zajmuje pałac, zbudowany na sposób włoski, oka-
zały, pięknie od wewnątrz przyozdobiony malowidłami, złoce-
niami przestronnych westybulów, marmurami, z salonem po-
środku najzręczniej sytuowanym i najlepiej wykończonym,
przy swej małości, jak tylko widzieć można; z zewnątrz pa-
łac zdobią tarasy z balustradami, pięknie utrzymane ogrody,
schody z podestami i portal, który wspaniałym nazwać moż-
na: dom ten jest bezsprzecznie wdzięcznym klejnotem i naj-
piękniejszym przykładem współczesnej budowli w Polsce.
Należy do Wielkiego Marszałka Koronnego, księcia Stanisła-
wa Lubomirskiego i zwie się Puławy.” Przekł. H. SZYMAŃ-
SKIEJ) Fragment ten był dotychczas najczęściej cytowany
w niedokładnym a nawet mylnym tłumaczeniu A. KRAUS-
HARA, ^Pamiętniki kawalera de Beaujeu, „Pamiętniki z cza-
sów Jana III”, wyd. W. MARKOWSKI, t. I, Kraków 1883,
s. 97.
u Por. niżej przyp. 45. Do podobnego wniosku doszli
także T. JAROSZEWSKI i J. KOWALCZYK, Puławy — za-
rys historyczny rozwoju przestrzennego, „Kwart. Arch.
i Urb.” II, 1957, z. 3/4, s. 219, przyp. 12.
12 Por. W. BRABLEC, Elżbieta z Lubomirskich sieniaw-
ska, masz, pracy ‘doktorskiej z r. 1947 w Archiwum UJ w
Krakowie, s. 123 (cyt. za P. BOHDZIEWICZEM, Korespon-
dencja artystyczna Elżbiety Sieniawskiej z lat 1700—1729
w Zbiorach Czartoryskich w Krakowie, „Rozprawy Wydz.
Hist. Filolog. Tow. Nauk. KUL” XXX, Lublin 1964, s. 302).
A zatem mylne jest twierdzenie, często pojawiające się w
dotychczasowej literaturze, że Puławy przeszły na własność
rodziny Sieniąwskich dopiero w r. 1702, t.j. po śmierci Sta-
nisława Herakliusza Lubomirskiego (por. JAROSZEWSKI
i KOWALCZYK, Puławy, jw., s. 220).
13 Dobra końskowolskie należące w 3 ćw. XVII w. do
4