DOI Artikel:
Tylicki, Jacek: Obraz Strobla w Prado - Misterium Fascinosum
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49352#0444
430
Jacek Tylicki
nadać sens całemu przedstawieniu, wnioskując po-
przez słuszną - moim zdaniem - identyfikację nie-
których figur obrazu o bardziej szczegółowych wy-
darzeniach historycznych, które stały się powodem
namalowania alegorycznego dzieła. Tego stopnia
spójności nie osiągnęli autorzy z 1961 roku. Mówiąc
o wydarzeniach historycznych, mam na myśli postać
holenderskiego admirała Trompa i jego zwycięstwo
morskie z 1639 roku. Meyer wiedział jednak o Stro-
blu stosunkowo niewiele, a o historii Polski jeszcze
mniej. Z umiarkowanym początkowym sceptycy-
zmem podjąłem się zatem dalszej pracy nad jego te-
zami, która okazała się nadspodziewanie owocna:
wiele rzeczy wydawało się zazębiać i łączyć, choć
dokumentów bezpośrednio potwierdzających zro-
dzone wtedy pomysły nie udało się dotąd odnaleźć.
Tak - po pewnych zmianach i rektyfikacjach kon-
cepcji Meyera, ze szczególnym uwzględnieniem
kontekstu polskiego - powstał drażniący Polemistkę
artykuł.
Czy nie jest osobliwym zbiegiem okoliczności,
że Strobel podejmował w Elblągu w 1637 roku ma-
larza Gillisa Schagen z Alkmaaru, i że tenże Schagen
dwa lata później asystował admirałowi Trampowi
przy jego zwycięskiej rozprawie z Hiszpanami?4
Zwycięstwo to nadeszło w październiku, a w listopa-
dzie tegoż 1639 roku Strobel otrzymał od Władysła-
wa IV serwitoriat, który łatwo mógł być zapłatą za na-
malowanie ogromnego płótna, na zlecenie wykonania
4 Informacje te, przytaczane przez TYLICKIEGO i MEY-
ERA, op.cit., s. 135-136, są wiarygodne, gdyż pochodzą
z dziennika prowadzonego przez Schagena, skąd trafiły
do akt miejskich Alkmaaru, a stamtąd z kolei do leksyko-
nu artystów Houbrakena i do następnych tego typu słow-
ników - L. STRENGHOLT, De dichter van Bauw-heers
Wel-leven: Pieter Janssoon Schaghen. Een oud literair-
historisch vraagstuk opgelost. Leiden 1977, s. 71.
5 Na temat sum uzyskiwanych przez Strobla za obrazy:
J. TYLICKI, Bartholomaeus Strobel pictor Thorunensis.
Problem lokalizacji pracowni mistrza w Polsce. „Biuletyn
Historii Sztuki” LVI: 1994, nr 4, zwł. s. 374 i przyp. 26.
O wielkich królewskich potrzebach finansowych donosił
z Gdańska kilkakrotnie w 1639 roku agent angielski Fran-
cis Gordon do Sekretarza Stanu Sir Johna Coke’a (Public
Record Office, London, State Papers, 88/10, p. 1, f. 113r.
ip. 2, f 159r.).
6 [J.R. FUBLI], Allgemeines Kiinstlerlexicon... Zurich
1779, s. 633; cytowana przez TYLICKIEGO i MEYERA,
op. cit., s. 138.
7 Wyszli stąd m.in. Samuel Hartlib i John Dury, którzy swą
koncepcją przebudowy oświaty i stworzenia nowego pań-
stwa chrześcijańskiego przygotowali rewolucję purytań-
ską w Anglii; trzecim członkiem tej małej, ale wpływowej
którego króla nie byłoby zapewne stać, znając jego
kłopoty finansowe i honoraria Strobla5. Stara infor-
macja zaświadcza przy tym o pracy malarza z pole-
cenia Władysława IV w Elblągu w 1642 roku6.
Znów pojawia się nazwa tego miasta, ośrodka rady-
kalnej myśli protestanckiej7, i trudno oprzeć się wra-
żeniu, ze to malarz Schagen, świadek głośnego
w całej Europie tryumfu antyhabsburskiego oręża,
doniósł obszernie o wydarzeniu Stroblowi, który
z kolei przekazał tę relację nieortodoksyjnemu reli-
gijnie i prowadzącemu skomplikowaną grę dyplo-
matyczną królowi polskiemu, a ten postanowił wy-
korzystać swego artystę do wykonania tajnej,
malowanej propozycji nowej organizacji Europy
według pomysłów protestanckich. Dodatkowym
bodźcem dla monarchy mogły być żywione wzglę-
dem niego podejrzenia strony antykatolickiej
o sprzyjanie flocie hiszpańskiej, która miała płynąć
rzekomo na odsiecz wojującemu właśnie wtedy
z Gdańskiem o cła morskie królowi, jednocześnie
sama mając zadanie przejęcia przez Habsburgów
panowania na Bałtyku8. Na zachowaniu twarzy
względem koalicji protestanckiej, która zraziła się do
Władysława po jego wycofaniu się z planowanego
małżeństwa z córką Fryderyka, „zimowego króla”
Czech, polskiemu monarsze stale jednak zależało9.
Że założona przez nas koncepcja, przedstawiona
w obrazie, była utopijna zapewne, to inna sprawa.
Przyjęty przeze mnie, ukryty wątek antybrandenburski
grupy myślicieli był słynny filozof i pedagog należący do
wspólnoty Braci Czeskich, Jan Amos Komensky, który
później uczył w gimnazjum elbląskim (1642-1648) - H.
R. TREVOR-ROPER, Three Foreigners: the Philoso-
phers of the Puritan Revolution. [W:] id., Religion, the
Reformation and Social Change. Wyd. 2., Trowbridge-
London 1972, s. 237-293; M. PAWLAK, Szkolnictwo
i oświata w dobie baroku i oświecenia. [W:] Historia El-
bląga. T. II, cz. 2 (1626-1772). Gdańsk 1997, s. 159-160.
8 Public Record Office, London, StatePapers, 88/10, p. 2,
f. 157r. (F. Gordon do J. Coke’a, Gdańsk, 6.XII. 1639).
Jednocześnie Gordon donosi, iż obradujący nieco wcze-
śniej sejm, do którego wieść o zwycięstwie Trompa dotar-
ła na trzy dni przed jego zakończeniem, postawił króla
w trudnej sytuacji, jako że rozszedł się, nie podjąwszy
żadnych uchwał, w tym w kilku palących kwestiach poli-
tyki zagranicznej.
9 Ibid. Król miał w tym czasie powiedzieć Gerardowi
Dónhoffowi, swemu zaufanemu doradcy (protektorowi
przyjaciela Strobla, Opitza, i małżonkowi córki przywód-
cy śląskich protestantów, księcia Johanna Christiana brze-
skiego), że jego niepowodzenia w polityce wewnętrznej
i zagranicznej miały początek w złamaniu przyrzeczenia
i wycofaniu się z małżeństwa z córką palatyna.
Jacek Tylicki
nadać sens całemu przedstawieniu, wnioskując po-
przez słuszną - moim zdaniem - identyfikację nie-
których figur obrazu o bardziej szczegółowych wy-
darzeniach historycznych, które stały się powodem
namalowania alegorycznego dzieła. Tego stopnia
spójności nie osiągnęli autorzy z 1961 roku. Mówiąc
o wydarzeniach historycznych, mam na myśli postać
holenderskiego admirała Trompa i jego zwycięstwo
morskie z 1639 roku. Meyer wiedział jednak o Stro-
blu stosunkowo niewiele, a o historii Polski jeszcze
mniej. Z umiarkowanym początkowym sceptycy-
zmem podjąłem się zatem dalszej pracy nad jego te-
zami, która okazała się nadspodziewanie owocna:
wiele rzeczy wydawało się zazębiać i łączyć, choć
dokumentów bezpośrednio potwierdzających zro-
dzone wtedy pomysły nie udało się dotąd odnaleźć.
Tak - po pewnych zmianach i rektyfikacjach kon-
cepcji Meyera, ze szczególnym uwzględnieniem
kontekstu polskiego - powstał drażniący Polemistkę
artykuł.
Czy nie jest osobliwym zbiegiem okoliczności,
że Strobel podejmował w Elblągu w 1637 roku ma-
larza Gillisa Schagen z Alkmaaru, i że tenże Schagen
dwa lata później asystował admirałowi Trampowi
przy jego zwycięskiej rozprawie z Hiszpanami?4
Zwycięstwo to nadeszło w październiku, a w listopa-
dzie tegoż 1639 roku Strobel otrzymał od Władysła-
wa IV serwitoriat, który łatwo mógł być zapłatą za na-
malowanie ogromnego płótna, na zlecenie wykonania
4 Informacje te, przytaczane przez TYLICKIEGO i MEY-
ERA, op.cit., s. 135-136, są wiarygodne, gdyż pochodzą
z dziennika prowadzonego przez Schagena, skąd trafiły
do akt miejskich Alkmaaru, a stamtąd z kolei do leksyko-
nu artystów Houbrakena i do następnych tego typu słow-
ników - L. STRENGHOLT, De dichter van Bauw-heers
Wel-leven: Pieter Janssoon Schaghen. Een oud literair-
historisch vraagstuk opgelost. Leiden 1977, s. 71.
5 Na temat sum uzyskiwanych przez Strobla za obrazy:
J. TYLICKI, Bartholomaeus Strobel pictor Thorunensis.
Problem lokalizacji pracowni mistrza w Polsce. „Biuletyn
Historii Sztuki” LVI: 1994, nr 4, zwł. s. 374 i przyp. 26.
O wielkich królewskich potrzebach finansowych donosił
z Gdańska kilkakrotnie w 1639 roku agent angielski Fran-
cis Gordon do Sekretarza Stanu Sir Johna Coke’a (Public
Record Office, London, State Papers, 88/10, p. 1, f. 113r.
ip. 2, f 159r.).
6 [J.R. FUBLI], Allgemeines Kiinstlerlexicon... Zurich
1779, s. 633; cytowana przez TYLICKIEGO i MEYERA,
op. cit., s. 138.
7 Wyszli stąd m.in. Samuel Hartlib i John Dury, którzy swą
koncepcją przebudowy oświaty i stworzenia nowego pań-
stwa chrześcijańskiego przygotowali rewolucję purytań-
ską w Anglii; trzecim członkiem tej małej, ale wpływowej
którego króla nie byłoby zapewne stać, znając jego
kłopoty finansowe i honoraria Strobla5. Stara infor-
macja zaświadcza przy tym o pracy malarza z pole-
cenia Władysława IV w Elblągu w 1642 roku6.
Znów pojawia się nazwa tego miasta, ośrodka rady-
kalnej myśli protestanckiej7, i trudno oprzeć się wra-
żeniu, ze to malarz Schagen, świadek głośnego
w całej Europie tryumfu antyhabsburskiego oręża,
doniósł obszernie o wydarzeniu Stroblowi, który
z kolei przekazał tę relację nieortodoksyjnemu reli-
gijnie i prowadzącemu skomplikowaną grę dyplo-
matyczną królowi polskiemu, a ten postanowił wy-
korzystać swego artystę do wykonania tajnej,
malowanej propozycji nowej organizacji Europy
według pomysłów protestanckich. Dodatkowym
bodźcem dla monarchy mogły być żywione wzglę-
dem niego podejrzenia strony antykatolickiej
o sprzyjanie flocie hiszpańskiej, która miała płynąć
rzekomo na odsiecz wojującemu właśnie wtedy
z Gdańskiem o cła morskie królowi, jednocześnie
sama mając zadanie przejęcia przez Habsburgów
panowania na Bałtyku8. Na zachowaniu twarzy
względem koalicji protestanckiej, która zraziła się do
Władysława po jego wycofaniu się z planowanego
małżeństwa z córką Fryderyka, „zimowego króla”
Czech, polskiemu monarsze stale jednak zależało9.
Że założona przez nas koncepcja, przedstawiona
w obrazie, była utopijna zapewne, to inna sprawa.
Przyjęty przeze mnie, ukryty wątek antybrandenburski
grupy myślicieli był słynny filozof i pedagog należący do
wspólnoty Braci Czeskich, Jan Amos Komensky, który
później uczył w gimnazjum elbląskim (1642-1648) - H.
R. TREVOR-ROPER, Three Foreigners: the Philoso-
phers of the Puritan Revolution. [W:] id., Religion, the
Reformation and Social Change. Wyd. 2., Trowbridge-
London 1972, s. 237-293; M. PAWLAK, Szkolnictwo
i oświata w dobie baroku i oświecenia. [W:] Historia El-
bląga. T. II, cz. 2 (1626-1772). Gdańsk 1997, s. 159-160.
8 Public Record Office, London, StatePapers, 88/10, p. 2,
f. 157r. (F. Gordon do J. Coke’a, Gdańsk, 6.XII. 1639).
Jednocześnie Gordon donosi, iż obradujący nieco wcze-
śniej sejm, do którego wieść o zwycięstwie Trompa dotar-
ła na trzy dni przed jego zakończeniem, postawił króla
w trudnej sytuacji, jako że rozszedł się, nie podjąwszy
żadnych uchwał, w tym w kilku palących kwestiach poli-
tyki zagranicznej.
9 Ibid. Król miał w tym czasie powiedzieć Gerardowi
Dónhoffowi, swemu zaufanemu doradcy (protektorowi
przyjaciela Strobla, Opitza, i małżonkowi córki przywód-
cy śląskich protestantów, księcia Johanna Christiana brze-
skiego), że jego niepowodzenia w polityce wewnętrznej
i zagranicznej miały początek w złamaniu przyrzeczenia
i wycofaniu się z małżeństwa z córką palatyna.