DOI Artikel:
Bartnik, Krystyna: Nowa gnoza i elementy transcendentalizmu w niemieckiej grafice i rysunku dwudziestolecia międzywojennego: (ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.49352#0319
305
KRYSTYNA BARTNIK
Wrocław, Muzeum Narodowe
Nowa gnoza i elementy transcendentalizmu
w niemieckiej grafice i rysunku
dwudziestolecia międzywojennego
(ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu)
W 1917 roku w czasopiśmie „Das Kunstblatt” ukazał się artykuł Gustawa F. Hart-
łauba o sztuce współczesnej, zatytułowany Die Kunst und die neue Gnosis1.
Autor dostrzegał w sztuce i poezji ekspresjonizmu, w twórczości Franza Mar-
ca, Edvarda Muncha, Oskara Kokoschki, Paula Klee, Georga Muchę, Marca Chagalla i Wassi-
ly Kandinsky‘ego, przejawy mistyczno-gnostyckiego przeżycia świata, nowatorską tendencję,
przejawiającą się w dyspozycji duchowej naznaczonej transcendentalizmem, często jedynie w
sferze odczucia i nastroju, bez ścisłych konotacji religijnych, ale zawierającą zaczątek nowej
postawy poznawczej. Sztuka nowoczesnej gnozy to według niego sztuka badania świata, „za-
trzymująca się między metafizyczną spekulacją a mistycznym objawieniem”. W końcowej
fazie rozwoju nowoczesnej gnozy przewidywał Hertlaub pogodzenie podstaw tajemnych ob-
jawień gnostycznych z wynikami nauk ścisłych. Zauważał też, że badawcza, „uważna” posta-
wa artysty wobec obiektu może dać wyniki zbliżone do efektów rozwoju duchowego
osiąganych drogą ćwiczeń medytacyjnych, zalecanych przez teozofię lub antropozofię2.
Hartlaub antycypował dokonane w latach 60. rozpoznanie zmiany paradygmatu, spo-
sobu widzenia świata, której najbardziej wyrazistą egzemplifikacjąjest tzw. gnoza z Prin-
ceton, sformułowana w latach 703. Zakłada ona holistyczną wizję świata, nierozerwalne
1 G.P. HARTLAUB, Die Kunst und die neue Gnosis, „Das Kunstblatt”, 1917, nr 6, s.166-179.
2 R. STEINER, twórca antropozofii, w swych książkach Teozofia (1904) i Droga do poznania wyższych światów (1909)
przekazywał instrukcje umożliwiające poznanie kosmicznych, nadzmysłowych światów m.in. przez rozwinięcie wiary,
pozytywne myślenie, osiągnięcie wewnętrznego spokoju i milczenia, koncentrację (np. na kryształach, roślinach i zwie-
rzętach aż do człowieka), medytację nad przejawami wzrostu, kwitnienia i zamierania, nad ekspresją dźwięków. Podkre-
ślał trójstopniowość wtajemniczenia poprzez wstępne etapy przygotowania i oświecenia.
3 O neognozie z Princeton i Pasadeny oraz nowym paradygmacie, zob. m.in.: R. RUYER, Nowa gnoza, „Literatura na
Świecie”, 1982, nr 3-4, s. 15-55; F. CAPRA, Punkt zwrotny. Warszawa 1987, s. 117, 123, 125, 129, 133-134, 138, 233,
363-365, 386-387, 397, 398-399, 407; E. GIEYSZTOR-MIŁOBĘDZKA, Natura, nauka, sztuka - nowy paradygmat.
[W:] Sztuka a natura. Materiały XXXVIII Sesji Naukowej SHS. Katowice 1991, s. 20-23; J.W. SULIGA, Biblia szatana,
Łódź 1991, s.149-151; Gnoza z Princeton, „Odra” 1993, nr 9, s. 63-64 (z oprać, przez S. BEDNARKA, W. BOCKEN-
HEIMA i J. JASTRZĘBSKIEGO książki New Age. Encyklopedia Nowej Ery przygotowywanej do druku przez wydaw-
nictwo Astrum); F. CAPRA, Tao fizyki. Kraków 1994, s. 178, 211, 280, 281, 291, 307, 312-314 ; W. PAWLUCZUK,
Fizyka a mistyka. Przedmowa do wyd. polskiego Tao fizyki, s. 14.
KRYSTYNA BARTNIK
Wrocław, Muzeum Narodowe
Nowa gnoza i elementy transcendentalizmu
w niemieckiej grafice i rysunku
dwudziestolecia międzywojennego
(ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu)
W 1917 roku w czasopiśmie „Das Kunstblatt” ukazał się artykuł Gustawa F. Hart-
łauba o sztuce współczesnej, zatytułowany Die Kunst und die neue Gnosis1.
Autor dostrzegał w sztuce i poezji ekspresjonizmu, w twórczości Franza Mar-
ca, Edvarda Muncha, Oskara Kokoschki, Paula Klee, Georga Muchę, Marca Chagalla i Wassi-
ly Kandinsky‘ego, przejawy mistyczno-gnostyckiego przeżycia świata, nowatorską tendencję,
przejawiającą się w dyspozycji duchowej naznaczonej transcendentalizmem, często jedynie w
sferze odczucia i nastroju, bez ścisłych konotacji religijnych, ale zawierającą zaczątek nowej
postawy poznawczej. Sztuka nowoczesnej gnozy to według niego sztuka badania świata, „za-
trzymująca się między metafizyczną spekulacją a mistycznym objawieniem”. W końcowej
fazie rozwoju nowoczesnej gnozy przewidywał Hertlaub pogodzenie podstaw tajemnych ob-
jawień gnostycznych z wynikami nauk ścisłych. Zauważał też, że badawcza, „uważna” posta-
wa artysty wobec obiektu może dać wyniki zbliżone do efektów rozwoju duchowego
osiąganych drogą ćwiczeń medytacyjnych, zalecanych przez teozofię lub antropozofię2.
Hartlaub antycypował dokonane w latach 60. rozpoznanie zmiany paradygmatu, spo-
sobu widzenia świata, której najbardziej wyrazistą egzemplifikacjąjest tzw. gnoza z Prin-
ceton, sformułowana w latach 703. Zakłada ona holistyczną wizję świata, nierozerwalne
1 G.P. HARTLAUB, Die Kunst und die neue Gnosis, „Das Kunstblatt”, 1917, nr 6, s.166-179.
2 R. STEINER, twórca antropozofii, w swych książkach Teozofia (1904) i Droga do poznania wyższych światów (1909)
przekazywał instrukcje umożliwiające poznanie kosmicznych, nadzmysłowych światów m.in. przez rozwinięcie wiary,
pozytywne myślenie, osiągnięcie wewnętrznego spokoju i milczenia, koncentrację (np. na kryształach, roślinach i zwie-
rzętach aż do człowieka), medytację nad przejawami wzrostu, kwitnienia i zamierania, nad ekspresją dźwięków. Podkre-
ślał trójstopniowość wtajemniczenia poprzez wstępne etapy przygotowania i oświecenia.
3 O neognozie z Princeton i Pasadeny oraz nowym paradygmacie, zob. m.in.: R. RUYER, Nowa gnoza, „Literatura na
Świecie”, 1982, nr 3-4, s. 15-55; F. CAPRA, Punkt zwrotny. Warszawa 1987, s. 117, 123, 125, 129, 133-134, 138, 233,
363-365, 386-387, 397, 398-399, 407; E. GIEYSZTOR-MIŁOBĘDZKA, Natura, nauka, sztuka - nowy paradygmat.
[W:] Sztuka a natura. Materiały XXXVIII Sesji Naukowej SHS. Katowice 1991, s. 20-23; J.W. SULIGA, Biblia szatana,
Łódź 1991, s.149-151; Gnoza z Princeton, „Odra” 1993, nr 9, s. 63-64 (z oprać, przez S. BEDNARKA, W. BOCKEN-
HEIMA i J. JASTRZĘBSKIEGO książki New Age. Encyklopedia Nowej Ery przygotowywanej do druku przez wydaw-
nictwo Astrum); F. CAPRA, Tao fizyki. Kraków 1994, s. 178, 211, 280, 281, 291, 307, 312-314 ; W. PAWLUCZUK,
Fizyka a mistyka. Przedmowa do wyd. polskiego Tao fizyki, s. 14.