DOI article:
Bartnik, Krystyna: Nowa gnoza i elementy transcendentalizmu w niemieckiej grafice i rysunku dwudziestolecia międzywojennego: (ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.49352#0320
306
Krystyna Bartnik
wplecenie w strukturę wszechświata tożsamej z mm Świadomości („myślący kosmos”),
za esencjonalny aspekt uniwersum uznaje świadomą siebie indywidualność. Brzmienie
New Age i ruchu Nowej Gnozy zauważyć już można w wydanej w 1940 roku książce
Arthura Koestlera Ciemność w południe, zawierającej ideę „połączenia miliona jedno-
stek, by stworzyć nową całość, która nie będzie już bezkształtną masą; która rozwinie
własną osobowość, wraz z ‘uczuciem oceanicznym’ milionkroć wzmożonym w nieskoń-
czonej, a jednak samo ograniczonej przestrzeni”4.
Generalnie, nurtem artystycznym łączonym z nową religijnością, mistycyzmem czy
uniwersalizmem od 1914 roku5, aż po współczesne badania w sztuce, był ekspresjonizm6.
Tendencje te pojawiły się jednak już w koloniach artystycznych i filozoficznych w Darm-
stadt (dom Petera Behrensa, 1889-1901), w steinerowskim Dornach (pierwsze drewniane
Goetheanum z lat 1913-1920), w Maine w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 1901 roku
przebywał Marsden Hartley i gdzie studiowanie sztuki i natury miało być drogą do nowej
świadomości społecznej. Dostrzec je można także w pracy Georgija I. Gurdżijewa
z uczniami, prowadzonej w Moskwie przed 1 wojną światową, na Kaukazie podczas re-
wolucji i w Instytucie Harmonijnego Rozwoju Człowieka we Francji, przesyconym uto-
pijną myślą społeczną weimarskim Bauhausie. Nieobce były też później w latach 20. i 30.
we wrocławskiej Akademii Sztuki i Przemysłu Artystycznego. W ekspresjonizmie formy
rzeczywistości miały być hieroglifami tego, co duchowe (jest w tym nawiązanie do sym-
bolizmu)7. Kirchner pisał o swych rysunkach: „To hieroglify w tym znaczeniu, że formy
natury sprowadzają do najprostszych form płaszczyznowych i sugerują widzowi swe zna-
czenie, jak napisane słowo „koń” stawia przed oczami każdego formę konia. Odczucie
tworzy wciąż nowe hieroglify, które oddzielają się od, zdawałoby się początkowo, bezład-
nej masy linii i stają się prawie geometrycznymi znakami”8.
Odrodzenie mistycyzujących postaw duchowych było odpowiedzią na „odczarowanie”
świata przez naukę i technikę, na wzrost tendencji materialistycznych w ostatnich dziesię-
cioleciach XIX wieku. Charakterystyczne, że twórca antropozofii, Rudolf Steiner, zwią-
zany był w końcu XIX stulecia z międzynarodowym ruchem socjalistycznym. Prace
o socjalizmie pisał Will Peuckert, zwolennik ezoteryzmu, autor Pansophii. Socjalistą był
też Edward Carpenter, uczeń Walta Whitmana, autor książek o ewolucji indywidualnej
świadomości ku świadomości kosmicznej. Znane są skłonności do architektonicznego
i społecznego socjalizmu utopijnego wykładowców Bauhausu inspirowanych wpływami
orientalnymi. Już Franz Marc w latach 1914-1915 pisał, że odrzucił marksizm i socjalizm,
gdyż „sensu życia poszukiwać można jedynie poza światem, po drugiej stronie” a „celem
4 A. KOESTLER, Ciemność w południe. Warszawa 1990, s. 185.
5 J. WILLET, Ekspresjonizm. Warszawa 1976, s. 52, 112-113.
6 R.C. W. LONG, Expressionism, abstraction, and the searchfor Utopia in Germany. [W:] The Spiritual in Art: Abstract
Painting 1890-1985. Kat. wyst. Los Angeles County Museum of Art 1986, s. 201, 207; por. też K. SCHÓLZEL, Die
Wiederentdeckung der Mystik. [W:] 1910. Halbzeit der Moderne. Kat. wyst. Westfalisches Landesmuseum fur Kunst
und Kulturgeschichte, Munster 1992, s. 53-56; S. RINGBOM, The Sounding Kosmos. A Study of the Spiritualism of
Kandinsky and the Genesis of Abstract Painting. Abo 1970; Świat tajemny, Leksykon magii, okultyzmu i parapsycholo-
gii. Red. R. CAVENDISH. Łódź 1992, s. 258. Rzecznikiem „kontemplacyjnego”, ukierunkowanego wewnętrznie nurtu
ekspresjonizmu stało się pismo „Der Sturm”, zamieszczając w pierwszym numerze program, w którym R. Kurtz podno-
sił znaczenie wyzwolenia psychicznego i przewartościowania pojęcia osobowości w myśl poglądów Nietschego i Freu-
da. (J. SZABO, Aktywizm węgierski i jego epoka. [W:] Co robić po kubizmie? Kraków 1984, s. 92)
7 P. MEYER, Historia sztuki europejskiej. T. 2, s. 255.
8 S. HOLSTEN, Die Sammlung der Moderne, Staatliche Kunsthalle Karlsruhe. Heidelberg 1993, s. 46.
Krystyna Bartnik
wplecenie w strukturę wszechświata tożsamej z mm Świadomości („myślący kosmos”),
za esencjonalny aspekt uniwersum uznaje świadomą siebie indywidualność. Brzmienie
New Age i ruchu Nowej Gnozy zauważyć już można w wydanej w 1940 roku książce
Arthura Koestlera Ciemność w południe, zawierającej ideę „połączenia miliona jedno-
stek, by stworzyć nową całość, która nie będzie już bezkształtną masą; która rozwinie
własną osobowość, wraz z ‘uczuciem oceanicznym’ milionkroć wzmożonym w nieskoń-
czonej, a jednak samo ograniczonej przestrzeni”4.
Generalnie, nurtem artystycznym łączonym z nową religijnością, mistycyzmem czy
uniwersalizmem od 1914 roku5, aż po współczesne badania w sztuce, był ekspresjonizm6.
Tendencje te pojawiły się jednak już w koloniach artystycznych i filozoficznych w Darm-
stadt (dom Petera Behrensa, 1889-1901), w steinerowskim Dornach (pierwsze drewniane
Goetheanum z lat 1913-1920), w Maine w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 1901 roku
przebywał Marsden Hartley i gdzie studiowanie sztuki i natury miało być drogą do nowej
świadomości społecznej. Dostrzec je można także w pracy Georgija I. Gurdżijewa
z uczniami, prowadzonej w Moskwie przed 1 wojną światową, na Kaukazie podczas re-
wolucji i w Instytucie Harmonijnego Rozwoju Człowieka we Francji, przesyconym uto-
pijną myślą społeczną weimarskim Bauhausie. Nieobce były też później w latach 20. i 30.
we wrocławskiej Akademii Sztuki i Przemysłu Artystycznego. W ekspresjonizmie formy
rzeczywistości miały być hieroglifami tego, co duchowe (jest w tym nawiązanie do sym-
bolizmu)7. Kirchner pisał o swych rysunkach: „To hieroglify w tym znaczeniu, że formy
natury sprowadzają do najprostszych form płaszczyznowych i sugerują widzowi swe zna-
czenie, jak napisane słowo „koń” stawia przed oczami każdego formę konia. Odczucie
tworzy wciąż nowe hieroglify, które oddzielają się od, zdawałoby się początkowo, bezład-
nej masy linii i stają się prawie geometrycznymi znakami”8.
Odrodzenie mistycyzujących postaw duchowych było odpowiedzią na „odczarowanie”
świata przez naukę i technikę, na wzrost tendencji materialistycznych w ostatnich dziesię-
cioleciach XIX wieku. Charakterystyczne, że twórca antropozofii, Rudolf Steiner, zwią-
zany był w końcu XIX stulecia z międzynarodowym ruchem socjalistycznym. Prace
o socjalizmie pisał Will Peuckert, zwolennik ezoteryzmu, autor Pansophii. Socjalistą był
też Edward Carpenter, uczeń Walta Whitmana, autor książek o ewolucji indywidualnej
świadomości ku świadomości kosmicznej. Znane są skłonności do architektonicznego
i społecznego socjalizmu utopijnego wykładowców Bauhausu inspirowanych wpływami
orientalnymi. Już Franz Marc w latach 1914-1915 pisał, że odrzucił marksizm i socjalizm,
gdyż „sensu życia poszukiwać można jedynie poza światem, po drugiej stronie” a „celem
4 A. KOESTLER, Ciemność w południe. Warszawa 1990, s. 185.
5 J. WILLET, Ekspresjonizm. Warszawa 1976, s. 52, 112-113.
6 R.C. W. LONG, Expressionism, abstraction, and the searchfor Utopia in Germany. [W:] The Spiritual in Art: Abstract
Painting 1890-1985. Kat. wyst. Los Angeles County Museum of Art 1986, s. 201, 207; por. też K. SCHÓLZEL, Die
Wiederentdeckung der Mystik. [W:] 1910. Halbzeit der Moderne. Kat. wyst. Westfalisches Landesmuseum fur Kunst
und Kulturgeschichte, Munster 1992, s. 53-56; S. RINGBOM, The Sounding Kosmos. A Study of the Spiritualism of
Kandinsky and the Genesis of Abstract Painting. Abo 1970; Świat tajemny, Leksykon magii, okultyzmu i parapsycholo-
gii. Red. R. CAVENDISH. Łódź 1992, s. 258. Rzecznikiem „kontemplacyjnego”, ukierunkowanego wewnętrznie nurtu
ekspresjonizmu stało się pismo „Der Sturm”, zamieszczając w pierwszym numerze program, w którym R. Kurtz podno-
sił znaczenie wyzwolenia psychicznego i przewartościowania pojęcia osobowości w myśl poglądów Nietschego i Freu-
da. (J. SZABO, Aktywizm węgierski i jego epoka. [W:] Co robić po kubizmie? Kraków 1984, s. 92)
7 P. MEYER, Historia sztuki europejskiej. T. 2, s. 255.
8 S. HOLSTEN, Die Sammlung der Moderne, Staatliche Kunsthalle Karlsruhe. Heidelberg 1993, s. 46.