Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (61.1999)

475

ELEONORA BERGMAN
Warszawa, Żydowski Instytut Historyczny

Maria i Kazimierz Piechotkowie, BRAMY NIEBA.
Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.
Wydawnictwo Krupski i Ska, Warszawa 1996

Drewniana synagoga w Merwińsku miała ustaloną sławę wśród miłujących sztukę żołnierzy
okolicznych garnizonów. Wiekowa, zbutwiała, o głębokiej, metałicznej ziełeni ścian, sterczała
na pustym płacu, wysoko wznosząc spiętrzone, przypominające pagodę dachy gontowe. Jasno
zarysowywały one rozczłonkowanie budowli: prawą i lewą nawę, przedsionek, pomieszczenie
rodałów. Ponad nią tylny najwyższy dach wznosił się nad bogatą, różnoraką fasadą. Ściana
przednia zaś, trzykrotnie przełamana i ukoronowana niską wieżyczką, wsparta na trzech ko-
lumnach, królowała nad ulicą. Małe okienka, krzywe okiennice, niskie, niewygodne drzwi - ale
całość dumna i dziwnie obca; wschodnia twierdza modlitwy rzucona między niskie, drewniane
domki codziennego bytowania.
Arnold Zweig. Spór o sierżanta Griszę. Warszawa 1955, s. 248.

Oglądając zdjęcia w nowej książce Marii i
Kazimierza Piechotków, zastanawiałam się
nieraz: może to którąś z tych bóżnic widział
Zweig w czasie swojej trzyletniej służby na froncie
wschodnim od 1915 roku? Żadna z nich już nie ist-
nieje. Tylko książki przekazują nam wiedzę o tych
wspaniałych budynkach, które przez kilkaset lat
wzbogacały polski krajobraz.
Książka o bóżnicach drewnianych wydana przez
Marię i Kazimierza Piechotków ponad czterdzieści
lat temu należy już od dawna do kanonu światowej
literatury o budownictwie synagogalnym. Obecne
dzieło stanowi oczywiście kontynuację dawnego, jed-
nak prezentuje nowe ujęcie wielu wątków; stanowi
podsumowanie badań, prowadzonych przez Autorów
przez cały ten czas. Obejmują one przede wszystkim
historię architektury, wyposażenia i wystroju bóżnic
drewnianych, ale zostały poszerzone na dziedziny po-
krewne: malarstwo i rzeźbę, podbudowane studiami
z religii żydowskiej i jej różnych nurtów. W słowie
wstępnym do książki sprzed lat czterdziestu Jan Za-
chwatowicz określił pracę Marii i Kazimierza Pie-
chotków jako kontynuację dzieła Oskara Sosnow-
skiego, a zwłaszcza Szymona Zajczyka. Właśnie
temu drugiemu dedykowana jest obecna publikacja;
jego prace wciąż należą do podstawowych źródeł
wiedzy o bóżnicach w Polsce.

Nowa książka nie jest wyłącznie ani albumem,
ani podręcznikiem, ani rozprawą naukową, ani kata-
logiem - a równocześnie jest tym wszystkim naraz.
Zawiera ogromną ilość usystematyzowanego mate-
riału ilustracyjnego oraz opisy, które są wynikiem
badań, ale też stanowić mogą punkt wyjścia do ich
kontynuacji. Analiza oparta jest głównie na ikono-
grafii i pomiarach architektonicznych. We wstępie
do nowego dzieła Autorzy podkreślają wielość wy-
korzystanych źródeł. Rzeczywiście, o ile poprzednio
w zakresie rysunków i fotografii były tylko dwa (nie
licząc ilustracji z dostępnej wówczas literatury), tzn.
Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszaw-
skiej (ZAP PW) oraz (wówczas: Państwowy) dzisiaj
Instytut Sztuki PAN - o tyle teraz doszły liczne in-
stytucje i kolekcje nie tylko w Polsce, ale właściwie
na całym świecie, baza bibliograficzna zaś zwięk-
szyła się mniej więcej trzykrotnie, przy czym objęła
m.in. publikacje w językach hebrajskim i żydow-
skim. Poprzednio przedmiotem analizy było 69
obiektów, i tyleż omówiono w ówczesnym albumie
(na załączonej wtedy mapie oznaczono dodatkowo
47 bóżnic wzmiankowanych w literaturze). Nowy
album obejmuje 93 obiekty (w tym 6 z dopiero
wspomnianych 47), ale tym razem zostały one wy-
brane spośród w sumie 179 będących przedmiotem
analizy; dodatkowo załączono listę 152 obiektów