DOI Artikel:
Kusztelski, Andrzej: [Rezension von: Gil R. Smith, Pompeo Ferrari: A disciple of Carlo Fontana in Poland]
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.49352#0515
Omówienia
501
Gil R. Smith, Pompeo Ferrari: A Disciple of Carlo Fontana in Poland.
[W:] ,,An Architectural Progress in the Renaissance and Baroąue Sojourns In and Out of
Italy”. Essays in Architectural History Presented to Helmut Hager on his Sixty-sixth Birth-
day. Edited by Henry A. Milion and Susan Scott Munshower. Part 2 (Papers in Art History
from The Pennsylvania State University, Vol. VIII) 1992, s. 764- 800, il. 35
Moment, w którym Pompeo Ferrari przybył do
Polski i zaangażował się na dworze Stanisława Lesz-
czyńskiego był szczególnie niefortunny. Zbiegł się
on bowiem z wydarzeniami politycznymi, które z
czasem wygnały Leszczyńskiego z kraju, zniszczyły
gospodarkę i zepchnęły Polskę z pozycji uczestnika
koncertu europejskiego co najwyżej do roli instru-
mentu w tym koncercie. Wydarzenia te, jak i ich
konsekwencje, tak zatarły wyrazistość polskiego ob-
szaru kulturowego, że w późniejszych wiekach za-
chodnia historigrafia zupełnie go pomijała opisując
główne nurty europejskiej sztuki. Tak zaczyna Gil R.
Smith swoje obszerne opracowanie na temat Ferra-
riego jako ucznia Carla Fontany1.
Słuszny skądinąd postulat przywrócenia „Euro-
pie” dorobku tego wybitnego, działającego w Pol-
sce architekta pobrzmiewający w pierwszych
akapitach artykułu Smitha napotyka na przeszkody:
jedną z ważniejszych jest brak pełnej informacji bi-
bliograficznej oraz bariera językowa. W przypadku
artykułu o Ferrarim, autor nie wyczerpał powojen-
nej, przyznać trzeba, dość skromnej bibliografii na
temat twórczości architekta. Szczęśliwie miał moż-
liwość zapoznania się z najważniejszym opracowa-
niem - monografią Witolda Dalbora2, prezentującą
znakomitą większość dorobku rzymianina. Ograni-
czenia językowe, korzystanie właściwie z włoskoję-
zycznego streszczenia nie pozwoliły jednak
Smithowi na pełne zapoznanie się z argumentacją
Dalbora. Trzy anglojęzyczne opracowania ogólne,
wydane po wojnie nie wniosły nowych faktów czy
interpretacji. Smith wyróżnia zaskakujący pogląd
Briana Knoxa3 o wyjątkowym konserwatyzmie
1 Na artykuł ten zwrócił mi uwagę prof. Jerzy Kowalczyk,
za co składam Jemu serdeczne podziękowania.
2 W. DALBOR, Pompeo Ferrari, ok. 1660-1736. Działal-
ność architektoniczna w Polsce. Warszawa 1938.
3 B. KNOX, The Architecture of Poland. New York, Wa-
shington 1971, s. 124.
4 A. MIŁOBĘDZKI, TheMain Trends and Phenomena in
Polish Architecture: 1697-1733. „Polish Art Studies” VIII
1986, s. 27-33.
5 Obiekt uzyskał źródłowe potwierdzenie autorstwa Józe-
fa Szymona Bellotiego, por. E. KRĘGLEWSKA - FOK-
SOWICZ, Barokowe rezydencje w Wielkopolsce. Poznań
1982, s. 89.
twórczości Ferrariego, rzekomo bliskiej architektu-
rze Czech poprzedniego pokolenia, kojarzonej też z
architekturą Longheny. Czyżby fakt prezentacji w
opracowaniach o Ferrarim rzutów i widoków ko-
ścioła gostyńskiego nasuwał takie wnioski, wbrew
tekstom towarzyszącym ilustracjom? Przykładowo
w pracy Dalbora, tak w opracowaniu głównym jak i
w obszernym riassunto, stwierdzone zostało jasno,
że praca Ferrariego przy kościele gostyńskim ogra-
niczyła się do wzniesienia czaszy kopuły. Pogląd
Knoxa kontrastuje ze stanowiskiem Adama Miło-
będzkiego, podkreślającego w swym omówieniu
architektury polskiej doby panowania Augusta Moc-
nego4 europejskość formacji artystycznej rzymskie-
go architekta.
Szkoda, że Smithowi nie są znane wyniki powo-
jennych badań dotyczących szczególnie wczesnych
dzieł wiązanych z architektem: zamku rydzyńskie-
go5, kościoła famego (nie pielgrzymkowego!)
w Lesznie6, czy dyskusji o autorstwie, pierwotnym
projekcie i jego pozostałościach w kościele św.
Krzyża tamże7, bądź wreszcie o ratuszu leszczyń-
skim8. Spośrod dzieł późnego okresu twórczości
szczególnie razić musi utrzymywanie tezy, dawno
już odrzuconej w polskiej literaturze, o odwróceniu
osi kościoła w Lądzie; dodać do tego trzeba źródło-
wo potwierdzony brak uczestnictwa Ferrariego w
kształtowaniu architektury szkoły jezuickiej w Po-
znaniu. Uwzględnienie stwierdzonej wielofazowo-
ści realizacji wiązanych z Pompeo Ferrarim, także
nowych atrybucji, bądź to dla całych obiektów, lub
ich etapów, zmieniłoby z pewnością wiele twierdzeń
Smitha wplątanego w szereg niemożliwych dziś do
6 Por. E. LINETTE, Jan Catenazzi - architekt i jego dzieło
w Wielkopolsce. Warszawa 1973.
7 Por. E. KRĘGLEWSKA - FOKSOWICZ, Sztuka Lesz-
na. Poznań 1982, s. 53-54; A. KUSZTELSKI, Zbór
ewangelicki św. Krzyża w Lesznie. Problem autorstwa
i pierwotnego projektu. „Kwartalnik Urbanistyki i Archi-
tektury” XXXVII, nr 2, s. 145-157.
8 A. KUSZTELSKI, Twórczość Pompeo Ferrariego. Re-
wizja stanu badań i nowe ustalenia. [W:] Sztuka 1 poł.
XVIII wieku. Materiały z sesji SHS w Rzeszowie w listo-
padzie 1978. Warszawa 1981, s. 142.
501
Gil R. Smith, Pompeo Ferrari: A Disciple of Carlo Fontana in Poland.
[W:] ,,An Architectural Progress in the Renaissance and Baroąue Sojourns In and Out of
Italy”. Essays in Architectural History Presented to Helmut Hager on his Sixty-sixth Birth-
day. Edited by Henry A. Milion and Susan Scott Munshower. Part 2 (Papers in Art History
from The Pennsylvania State University, Vol. VIII) 1992, s. 764- 800, il. 35
Moment, w którym Pompeo Ferrari przybył do
Polski i zaangażował się na dworze Stanisława Lesz-
czyńskiego był szczególnie niefortunny. Zbiegł się
on bowiem z wydarzeniami politycznymi, które z
czasem wygnały Leszczyńskiego z kraju, zniszczyły
gospodarkę i zepchnęły Polskę z pozycji uczestnika
koncertu europejskiego co najwyżej do roli instru-
mentu w tym koncercie. Wydarzenia te, jak i ich
konsekwencje, tak zatarły wyrazistość polskiego ob-
szaru kulturowego, że w późniejszych wiekach za-
chodnia historigrafia zupełnie go pomijała opisując
główne nurty europejskiej sztuki. Tak zaczyna Gil R.
Smith swoje obszerne opracowanie na temat Ferra-
riego jako ucznia Carla Fontany1.
Słuszny skądinąd postulat przywrócenia „Euro-
pie” dorobku tego wybitnego, działającego w Pol-
sce architekta pobrzmiewający w pierwszych
akapitach artykułu Smitha napotyka na przeszkody:
jedną z ważniejszych jest brak pełnej informacji bi-
bliograficznej oraz bariera językowa. W przypadku
artykułu o Ferrarim, autor nie wyczerpał powojen-
nej, przyznać trzeba, dość skromnej bibliografii na
temat twórczości architekta. Szczęśliwie miał moż-
liwość zapoznania się z najważniejszym opracowa-
niem - monografią Witolda Dalbora2, prezentującą
znakomitą większość dorobku rzymianina. Ograni-
czenia językowe, korzystanie właściwie z włoskoję-
zycznego streszczenia nie pozwoliły jednak
Smithowi na pełne zapoznanie się z argumentacją
Dalbora. Trzy anglojęzyczne opracowania ogólne,
wydane po wojnie nie wniosły nowych faktów czy
interpretacji. Smith wyróżnia zaskakujący pogląd
Briana Knoxa3 o wyjątkowym konserwatyzmie
1 Na artykuł ten zwrócił mi uwagę prof. Jerzy Kowalczyk,
za co składam Jemu serdeczne podziękowania.
2 W. DALBOR, Pompeo Ferrari, ok. 1660-1736. Działal-
ność architektoniczna w Polsce. Warszawa 1938.
3 B. KNOX, The Architecture of Poland. New York, Wa-
shington 1971, s. 124.
4 A. MIŁOBĘDZKI, TheMain Trends and Phenomena in
Polish Architecture: 1697-1733. „Polish Art Studies” VIII
1986, s. 27-33.
5 Obiekt uzyskał źródłowe potwierdzenie autorstwa Józe-
fa Szymona Bellotiego, por. E. KRĘGLEWSKA - FOK-
SOWICZ, Barokowe rezydencje w Wielkopolsce. Poznań
1982, s. 89.
twórczości Ferrariego, rzekomo bliskiej architektu-
rze Czech poprzedniego pokolenia, kojarzonej też z
architekturą Longheny. Czyżby fakt prezentacji w
opracowaniach o Ferrarim rzutów i widoków ko-
ścioła gostyńskiego nasuwał takie wnioski, wbrew
tekstom towarzyszącym ilustracjom? Przykładowo
w pracy Dalbora, tak w opracowaniu głównym jak i
w obszernym riassunto, stwierdzone zostało jasno,
że praca Ferrariego przy kościele gostyńskim ogra-
niczyła się do wzniesienia czaszy kopuły. Pogląd
Knoxa kontrastuje ze stanowiskiem Adama Miło-
będzkiego, podkreślającego w swym omówieniu
architektury polskiej doby panowania Augusta Moc-
nego4 europejskość formacji artystycznej rzymskie-
go architekta.
Szkoda, że Smithowi nie są znane wyniki powo-
jennych badań dotyczących szczególnie wczesnych
dzieł wiązanych z architektem: zamku rydzyńskie-
go5, kościoła famego (nie pielgrzymkowego!)
w Lesznie6, czy dyskusji o autorstwie, pierwotnym
projekcie i jego pozostałościach w kościele św.
Krzyża tamże7, bądź wreszcie o ratuszu leszczyń-
skim8. Spośrod dzieł późnego okresu twórczości
szczególnie razić musi utrzymywanie tezy, dawno
już odrzuconej w polskiej literaturze, o odwróceniu
osi kościoła w Lądzie; dodać do tego trzeba źródło-
wo potwierdzony brak uczestnictwa Ferrariego w
kształtowaniu architektury szkoły jezuickiej w Po-
znaniu. Uwzględnienie stwierdzonej wielofazowo-
ści realizacji wiązanych z Pompeo Ferrarim, także
nowych atrybucji, bądź to dla całych obiektów, lub
ich etapów, zmieniłoby z pewnością wiele twierdzeń
Smitha wplątanego w szereg niemożliwych dziś do
6 Por. E. LINETTE, Jan Catenazzi - architekt i jego dzieło
w Wielkopolsce. Warszawa 1973.
7 Por. E. KRĘGLEWSKA - FOKSOWICZ, Sztuka Lesz-
na. Poznań 1982, s. 53-54; A. KUSZTELSKI, Zbór
ewangelicki św. Krzyża w Lesznie. Problem autorstwa
i pierwotnego projektu. „Kwartalnik Urbanistyki i Archi-
tektury” XXXVII, nr 2, s. 145-157.
8 A. KUSZTELSKI, Twórczość Pompeo Ferrariego. Re-
wizja stanu badań i nowe ustalenia. [W:] Sztuka 1 poł.
XVIII wieku. Materiały z sesji SHS w Rzeszowie w listo-
padzie 1978. Warszawa 1981, s. 142.