DOI Artikel:
Bartnik, Krystyna: Nowa gnoza i elementy transcendentalizmu w niemieckiej grafice i rysunku dwudziestolecia międzywojennego: (ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu)
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.49352#0321
Nowa gnoza i elementy transcendentalizmu w niemieckiej grafice i rysunku
307
sztuki jest rozbicie zwierciadła życia, abyśmy zobaczyli Byt”9. Jednocześnie to właśnie
głębokie przeżycie współczesnych odkryć w dziedzinie fizyki i matematyki oraz spotka-
nie z włoskimi futurystami wywołało jego entuzjazm dla właściwego wykorzystania na-
uki: „Nadchodzący czas, ‘epoka duchowości’, jak ją nazywa Kandinsky, tworzyć będzie
swe formy etyczne i artystyczne według praw nauk ścisłych”. „Formy przyszłej sztuki
będą wyrazem naszych przekonań naukowych; są one naszą religią, naszą rzeczywisto-
ścią”. „Przyszły Europejczyk będzie miał inny wzrok, niezależny od pięknych i strasznych
pozorów. Spadną mu łuski z oczu, jak mówił Luter. Każda rzecz, to, co nazywamy mate-
rią, formą, a także sztuką, zarysuje się na nowo przed naszym poznaniem, przed naszym
drugim wzrokiem [...]; Nasz duch przeczuwa już dziś, że tkanina praw natury zakrywa
także pewne ‘poza’, większąjedność; kształt jednego prawa w miejsce tajemniczych wie-
lu, które dziś gaszą przed naszymi oczami ‘nowąbarwność świata’. Gdy kiedyś znalezio-
na zostanie jedna formuła dla wszystkich tych praw, a odnajdziemy ją z całą pewnością,
będziemy mieć, być może, trzeci wzrok”10.
Społeczne ruchy reformatorskie od końca XIX wieku tworzyły mit „nowego czło-
wieka”. Miał to być Naturmensch, uosobienie zdrowia i witalności, których przywrócenie
człowiekowi nowoczesnej cywilizacji było też misją sportu. Głoszono hasła reformy cia-
ła, reformy ubiorów, ogrodów miejskich, uzdrowienia przez naturę11. Dużą rolę odgrywa-
ła „kultura nagości” - wykształcenie naturalnej i swobodnej postawy wobec ciała. Nowe
społeczeństwo miało stworzyć nowąreligię w kulcie ciała pięknego i zdrowego12. Wyra-
zem tej tendencji była rytualna nagość w obrazach Fidusa (Hugona Hóppenera), gdzie np.
rankiem na szczycie góry młodzieniec euforycznie wyciągał w kosmos ramiona demon-
strując swój mistyczny związek z naturą, czy w obrazie fińskiego artysty Akseli Gallen-
Kalleli przedstawiającym półnagiego, przeciągającego się w słońcu chłopca pośród lasu13.
Światło i powietrze stanowiły symbole uwolnionej egzystencji. Literatura sięgała do ro-
mantycznego pragnienia „powrotu do tego, co archaiczne, do czystego pra-przeżycia”.
Duży wpływ miała filozofia Bergsona, witalistyczny kult życia z ideą jedności człowieka,
natury i kosmosu, a także Ekstatyczne wyznania Martina Bubera, gdzie mistycznym celem
jest przeżycie połączenia jaźni i świata14, czy książki Nietschego. Jak głosił jego Zaratu-
stra {Tako rzecze Zaratustra) ciało było mostem do samozbawienia w Nadczłowieka.
Generacja szoku kulturowego i rewolty przeciw ciasnocie i stęchliźnie ustabilizowanego
9 FRANZ MARC, Staatsgalerie mo der ner Kunst. Kat. wyst. Miinchen 1994, s. 287
10 MARC, op.cit., s. 287-291. W tym miejscu trudno oprzeć się przywołaniu hinduskiego pojęcia kosmicznej iluzji
maji, idei przejętej przez buddyzm i wiele nauk gnostyckich, teozofię, Steinera i Gurdżijewa, obecnej też w dziełach
wielu artystów i pisarzy; przywołaniu heideggerowskiego „prześwitu tajemnicy”, „drzwi percepcji” Huxleya, „zasłony
w rajskie ptaki” Virginii Woolf. Odnajdujemy tu także proklamowanie jedności fizycznej i duchowej oraz nadzieję na
znalezienie jednolitej formuły według której zbudowany jest świat, nadzieję podzielaną zarówno przez artystów (m.in.
Kandinsky'ego i Malewicza), jak fizyków współczesnych, teoretyzujących na temat TAO, ostatecznej jednej teorii
wszystkiego.
11 E. Heckel i E. L. Kirchner zaprojektowali plakat na Międzynarodową Wystawę Higieny w Dreźnie w 1911 r.;
O. Schlemmer jest autorem obrazów Funfzehnergruppe z 1929 r. i Eingang ins Stadion, (eksponowanych w 1932 r.),
przedstawiających nagich mężczyzn w trakcie ćwiczeń gimnastycznych.
12 F. NEUMEIER, Der neue Mensch.Kdrperbau undBaukorper in der Moderne, [W:] Moderne Architektur in Deutsch-
land 1900 bis 1950. Expressionismus und Neue Sachlichkeit. Kat. wyst. Deutsches Architektur-Museum, Frankfurt am
Main, 1994, s. 19-20.
13 Na zjeździe Towarzystwa Teozoficznego w Amsterdamie w 1904 r. Fidus wygłosił odczyt Teozofia i sztuka
(C. BLOTKAMP, Annunciaton of the new mysticism: Dutch symbolism and early abstraction, [W:] The Spirituał in
Art, op.cit., s. 95.
14 SCHÓLZEL, Die Wiederentdeckung der Mystik, op.cit., s. 55,56.
307
sztuki jest rozbicie zwierciadła życia, abyśmy zobaczyli Byt”9. Jednocześnie to właśnie
głębokie przeżycie współczesnych odkryć w dziedzinie fizyki i matematyki oraz spotka-
nie z włoskimi futurystami wywołało jego entuzjazm dla właściwego wykorzystania na-
uki: „Nadchodzący czas, ‘epoka duchowości’, jak ją nazywa Kandinsky, tworzyć będzie
swe formy etyczne i artystyczne według praw nauk ścisłych”. „Formy przyszłej sztuki
będą wyrazem naszych przekonań naukowych; są one naszą religią, naszą rzeczywisto-
ścią”. „Przyszły Europejczyk będzie miał inny wzrok, niezależny od pięknych i strasznych
pozorów. Spadną mu łuski z oczu, jak mówił Luter. Każda rzecz, to, co nazywamy mate-
rią, formą, a także sztuką, zarysuje się na nowo przed naszym poznaniem, przed naszym
drugim wzrokiem [...]; Nasz duch przeczuwa już dziś, że tkanina praw natury zakrywa
także pewne ‘poza’, większąjedność; kształt jednego prawa w miejsce tajemniczych wie-
lu, które dziś gaszą przed naszymi oczami ‘nowąbarwność świata’. Gdy kiedyś znalezio-
na zostanie jedna formuła dla wszystkich tych praw, a odnajdziemy ją z całą pewnością,
będziemy mieć, być może, trzeci wzrok”10.
Społeczne ruchy reformatorskie od końca XIX wieku tworzyły mit „nowego czło-
wieka”. Miał to być Naturmensch, uosobienie zdrowia i witalności, których przywrócenie
człowiekowi nowoczesnej cywilizacji było też misją sportu. Głoszono hasła reformy cia-
ła, reformy ubiorów, ogrodów miejskich, uzdrowienia przez naturę11. Dużą rolę odgrywa-
ła „kultura nagości” - wykształcenie naturalnej i swobodnej postawy wobec ciała. Nowe
społeczeństwo miało stworzyć nowąreligię w kulcie ciała pięknego i zdrowego12. Wyra-
zem tej tendencji była rytualna nagość w obrazach Fidusa (Hugona Hóppenera), gdzie np.
rankiem na szczycie góry młodzieniec euforycznie wyciągał w kosmos ramiona demon-
strując swój mistyczny związek z naturą, czy w obrazie fińskiego artysty Akseli Gallen-
Kalleli przedstawiającym półnagiego, przeciągającego się w słońcu chłopca pośród lasu13.
Światło i powietrze stanowiły symbole uwolnionej egzystencji. Literatura sięgała do ro-
mantycznego pragnienia „powrotu do tego, co archaiczne, do czystego pra-przeżycia”.
Duży wpływ miała filozofia Bergsona, witalistyczny kult życia z ideą jedności człowieka,
natury i kosmosu, a także Ekstatyczne wyznania Martina Bubera, gdzie mistycznym celem
jest przeżycie połączenia jaźni i świata14, czy książki Nietschego. Jak głosił jego Zaratu-
stra {Tako rzecze Zaratustra) ciało było mostem do samozbawienia w Nadczłowieka.
Generacja szoku kulturowego i rewolty przeciw ciasnocie i stęchliźnie ustabilizowanego
9 FRANZ MARC, Staatsgalerie mo der ner Kunst. Kat. wyst. Miinchen 1994, s. 287
10 MARC, op.cit., s. 287-291. W tym miejscu trudno oprzeć się przywołaniu hinduskiego pojęcia kosmicznej iluzji
maji, idei przejętej przez buddyzm i wiele nauk gnostyckich, teozofię, Steinera i Gurdżijewa, obecnej też w dziełach
wielu artystów i pisarzy; przywołaniu heideggerowskiego „prześwitu tajemnicy”, „drzwi percepcji” Huxleya, „zasłony
w rajskie ptaki” Virginii Woolf. Odnajdujemy tu także proklamowanie jedności fizycznej i duchowej oraz nadzieję na
znalezienie jednolitej formuły według której zbudowany jest świat, nadzieję podzielaną zarówno przez artystów (m.in.
Kandinsky'ego i Malewicza), jak fizyków współczesnych, teoretyzujących na temat TAO, ostatecznej jednej teorii
wszystkiego.
11 E. Heckel i E. L. Kirchner zaprojektowali plakat na Międzynarodową Wystawę Higieny w Dreźnie w 1911 r.;
O. Schlemmer jest autorem obrazów Funfzehnergruppe z 1929 r. i Eingang ins Stadion, (eksponowanych w 1932 r.),
przedstawiających nagich mężczyzn w trakcie ćwiczeń gimnastycznych.
12 F. NEUMEIER, Der neue Mensch.Kdrperbau undBaukorper in der Moderne, [W:] Moderne Architektur in Deutsch-
land 1900 bis 1950. Expressionismus und Neue Sachlichkeit. Kat. wyst. Deutsches Architektur-Museum, Frankfurt am
Main, 1994, s. 19-20.
13 Na zjeździe Towarzystwa Teozoficznego w Amsterdamie w 1904 r. Fidus wygłosił odczyt Teozofia i sztuka
(C. BLOTKAMP, Annunciaton of the new mysticism: Dutch symbolism and early abstraction, [W:] The Spirituał in
Art, op.cit., s. 95.
14 SCHÓLZEL, Die Wiederentdeckung der Mystik, op.cit., s. 55,56.