Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (63.2001)

Recenzje

413

Boga Ojca. Punktem wyjścia dla tej interpretacji jest
„idea łącząca symbolikę Arki Przymierza i Przybyt-
ku Boga (Tabernaculum De!) z osobą Matki Bożej.
Zdaniem Autora „Maria, ukazana tu jako templum
Dei - świątynia Boga, zawiera w sobie Arkę Przy-
mierza oraz symbolizowany przez urnę z manną
Chleb Eucharystii”. Ten problem można poszerzyć
o inny jeszcze przykład, o którym wspominał swego
czasu Wojciech Marcinkowski. W kościele kanoni-
czek regularnych w Wienhausen zachowała się go-
tycka figura Chrystusa Zmartwychwstałego, do któ-
rej w czasie triduum paschalnego wkładano hostię i
eksponowano ją na ołtarzu - służyła ona wówczas
jako repositorium eucharystyczne2.
Warto też przypomnieć w tym miejscu, że wą-
tek sakramentalno-eucharystyczny sformułowany
w sposób czytelny, a przy tym łatwo dostępny dla
ogółu wiernych pojawia się w pruskim malarstwie ta-
blicowym schyłku XIV stulecia i w XV wieku. I to nie
tylko w przytoczonym przez Autora przykładzie sza-
fy relikwiarzowej ufundowanej przez krzyżackiego
kapłana Jana Móncha, biskupa pomezańskiego w la-
tach 1378-1409. Jak trafnie zauważył Adam Labuda,
a podjął tę interpretację Janusz Nowiński, w kwate-
rach wysmukłych skrzydeł kwidzyńskiej szafy, uka-
zano, obok wątków uniwersalnych, program będący
wyrazem kultu eucharystycznego, zilustrowany rzad-
kim w sztuce tego regionu wyobrażeniem św. Toma-
sza jako szafarza i dawcy Najświętszego Sakra-
mentu3. Tematem towarzyszącym była legenda o od-
nalezieniu relikwi Krzyża Świętego.
Wątek sakramentalno-eucharystyczny przewija
się też jako naczelna idea w tryptyku Jerozolimskim,
ufundowanym w ostatnich latach XV wieku przez
hierarchię duchowną skupioną w bractwie kapłań-
skim kościoła Mariackiego w Gdańsku. W obrazach
tej nastawy ołtarzowej Chrystus „wykłada doktrynę
wiecznego napoju i wiecznego pokarmu oraz zapo-
wiada powstanie Kościoła”4. Wykład ten - choć sfor-
mułowany przez wykształconych członków stanu ka-
płańskiego - zaprezentowano w tryptyku stojącym
w jednej z kaplic kościoła, a więc w miejscu łatwo
dostępnym oczom ogółu wiernych, ułatwiając im
i przybliżając poznanie sacrum i prawd wiary.
Książka Janusza Nowińskiego jest pierwszym
w polskiej literaturze przedmiotu opracowaniem,
w którym sposób wnikliwy i kompetentny omówiono
jeden z podstawowych tematów koniecznych dla po-
znania uwarunkowań sztuki tego czasu. Rozstrzy-
gnięcie postawionych przez Autora pytań stanowi
o wartości tej publikacji, zasługującej na baczną


7. Złotnik sieneński, Puszka na komunikanty,
kompozycyjnie nawiązująca do idei Grobu
Chrystusa, 2. ćwierć XIV wieku
1. Box for the Host compositionally relating to the
notion of Christ’s Tomb by a Sienese goldsmith,
2nd ąuarter of the 14th century
Repr wg/after Panis Vivus, Siena 1994

2 W. MARCINKOWSKI, Przedstawienia dewocyjne jako
kategoria sztuki gotyckiej. Kraków 1994, s. 79.
3 W. DOMASŁAWSKI, A. S. LABUDA, A. KARŁO WSKA-

KAMZOWA, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschod-
nim. Warszawa-Poznań 1990, s. 81-85.
4 Ibid., s. 136.