Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (70.2008)

36

JOHANN MICHAEL FRITZ

(a także w Polsce) istnieje nadai wieie skarbców.
Przetrwały również ich inwentarze, w których reje-
strowano wszystkie o/vmwenü? składające się na
wyposażenie świątyni, łącznie z księgozbiorami. Są
więc te dokumenty niezmiernie ważnym źródłem in-
formacji o uwzględnionych w nich przedmiotach,
nawet w przypadkach, gdy one same nie ocalały.
Często bowiem, obok szczegółowych opisów, poda-
ją datę powstania tych wyrobów albo imię ich funda-
tora. Znamy ponadto osobne, ilustrowane inwentarze
relikwiarzy, czyli tak zwane 7A7//m??.s9Tù2t(?r i //e/7-
iuws'T'ücTier, do których zalicza się na przykład /A?/-
/ayc/iay pochodzący z lat 1526-1527
i zawierający rysunki relikwiarzy zgromadzonych w
Halle przez kardynała Albrechta von Brandenburg.
Pierwotnie było ich tam trzysta pięćdziesiąt, z czego
do dzisiaj przetrwały zaledwie dwa, i to nie w Niem-
czech, lecz w Szwecji. W innych kościołach na ob-
szarze dawnego Cesarstwa zachowało się jeszcze
bardzo dużo tego rodzaju dzieł, wśród nich skrzy-
niowy relikwiarz Trzech Króli, wykonany pomiędzy
1180 a 1230 rokiem dla katedry w Kolonii (il. 14).
Z najwcześniejszych, do dzisiaj zachowanych
zabytków w skarbcach kościelnych Cesarstwa
Rzymskiego na specjalną uwagę zasługują:
- bursowy relikwiarz z Enger (il. 15), w którym upa-
truje się daru, jaki sam cesarz Karol Wielki miał zło-
żyć nawróconemu księciu Sasów, Widukindowi, na
uroczystość jego chrztu w 785 roku,
- kielich mszalny, ufundowany około roku 777 przez
bawarskiego księcia Tassilo 111 i jego żonę Liutpergę
dla benedyktyńskiego opactwa w Kremsmünster oraz
- złoty ołtarz przenośny z około 890 roku, którym
król Arnulf z Karyntii, późniejszy cesarz, obdaro-
wał kościół św. Emmerama w Ratyzbonie.
Z dzieł epoki ottońskiej wymienić trzeba:
- złoty posąg tronującej Matki Boskiej z Dzieciąt-
kiem w kościele klasztornym w Essen, wykonany
najprawdopodobniej na zamówienie wnuczki cesa-
rza Ottona I, opatki Matyldy (971-1011) oraz
- złote antependium ołtarzowe (il. 16), powstałe
z inicjatywy cesarza Ottona 111 (983-1002) dla pała-
cowej kaplicy (obecnie katedry) w Akwizgranie.
Do najcenniejszych przykładów złotnictwa romań-
skiego zalicza się:
- kopułowy relikwiarz (il. 17) ze skarbca Welfów
w dawnej kolegiacie w Brunszwiku (około 1180
roku).
A do zabytków gotyckich:
- nakrywę kasety na księgę liturgiczną (il. 18)
z opactwa w St. Blasien (około 1260 roku) i kilka-
krotnie już przywoływany
- krzyż relikwiarzowy (il. 5) z opactwa w Münstertal
(około roku 1290),

- popiersie relikwiarzowe (il. 19) i architektoniczny
relikwiarz cesarza Karola Wielkiego w katedrze
w Akwizgranie (około połowy XIV stulecia) oraz
- monstrancję (il. 20) w katedrze we Fritzlarze, dato-
waną na lata około 1330 i uważaną za jedno z naj-
starszych ostensoriów euchaiystycznych.
Dz/TW/ uńcygr'
Oprócz dzieł, które tak jak wymienione dotych-
czas, powstały na obszarze Cesarstwa, w skarbcach
jego kościołów znajdowały się także liczne przed-
mioty wykonane w sąsiedniej Francji, Włoszech,
a nawet na Bliskim Wschodzie. Należy do nich na
przykład bizantyjska, emaliowana stauroteka (około
960 roku), na przełomie lat 1203 i 1204 przywiezio-
na z Konstantynopola i ofiarowana do klasztoru
w Stuben nad Mozelą, a od czasu rewolucji francu-
skiej stanowiąca jeden z najcenniejszych zabytków
w skarbcu katedry w Limburgu. Z Konstantynopola
pochodzi również <7Aco^, czyli duża (ponad 41 cm
średnicy), bizantyjska patena z 2. połowy XI wieku,
od końca wieku XII przechowywana w skarbcu ka-
tedry w Halberstadt. W skarbcu bawarskiego ko-
ścioła pielgrzymkowego w Altótting znajduje się
natomiast słynny Goldenes Rössl (Złoty konik)
z roku 1404. To arcydzieło paryskiego złotnictwa
było noworocznym darem królowej Izabeli Bawar-
skiej dla jej męża, króla Francji Karola VI.
/ /A/177A
W przeciwieństwie do Średniowiecza, okres Re-
nesansu nie zostawił w skarbcach kościelnych Ce-
sarstwa zbyt wielkiej liczby dzieł. Warto tu jednak
wspomnieć eucharystyczną monstrancję, wykonaną
w 1596 roku dla katedry w Salzburgu (il. 21) i na-
wiązującą do ostensorium przedstawionego w Dys-
pucie o Najświętszym Sakramencie, jednym
z czterech malowideł ściennych, którymi Rafael
ozdobi! watykańską Stanza della Segnatura (1509-
1511). Dopiero, gdy po wojnie trzydziestoletniej
trzeba było uzupełniać straty w wyposażeniu kościo-
łów, nastąpił szybki wzrost produkcji naczyń i sprzę-
tów liturgicznych. Przede wszystkim w Augsburgu,
gdzie powstawały (również dla świątyń w Polsce)
całe tysiące nowych kielichów mszalnych oraz setki
monstrancji, cyboriów i ampułek na wodę i wino.
Dzieła te jednak, jak choćby kielich z benedyktyń-
skiego klasztoru w Rheinau (il. 25), coraz częściej
pojawiają się w katalogach domów aukcyjnych. Na
szczęście, w miejscu swojego pierwotnego przezna-
czenia przetrwało kilka augsburskich figur Matki
Boskiej. Najwspanialsza z nich, mierząca ponad 2 m
wysokości, znajduje się w dawnym kościele jezu-
itów w Mannheim (il. 22) i jest dziełem Josepha
Ignaza Salera z 1747 roku. W skarbcu kościoła
klasztornego w Säckingen nad górnym Renem