DOI issue:
Nr. 1-2
DOI article:Polemiki i recenzje
DOI article:Szyma, Marcin: [Rezension von: Peter K. Klein (Hrsg.), Der mittelalterliche Kreuzgang]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.35032#0214
208
MARCIN SZYMA
czy rozmaitej interpretacji reguły akwizgrańskiej.
Mimo tej różnorodności, badaczowi udało się wy-
różnić kiika głównych tendencji w rełacjach między
krużgankiem a resztą zabudowy kanonickiej. Kruż-
ganek mógł być np. elementem unifikującym wznie-
sione już wcześniej zabudowania, między którymi
istniała wotna przestrzeń (Tu)uza, Metz, Aix-en-
Provence). W przypadku braku kwartału katedral-
nego o określonych granicach i rozproszenia na
większym obszarze domów kanoników, krużganek
z sąsiednimi budowlami stawał się substytutem ta-
kiego kwartału (sytuacja częsta w Prowansji, gdzie
tego rodzaju zespoły bywały fortyfikowane). Jeżeli
katedrę zlokalizowano w centrum kwartału, a nie na
jego obrzeżach, pojawiała się możliwość budowy
krużganka bezpośrednio przy świątyni, zrealizowa-
nego w pełnej (Langres) lub zredukowanej (Laon)
formie. Niektóre katedry, np. w Chartres, obywały
się w ogóle bez kanonickiego monasterium z pod-
cieniami. Warto dodać, że omawiany artykuł po-
wstał w związku z realizowanym w Centre National
de la Recherche Scientifique imponującym progra-
mem badawczym, który przyniósł opracowanie mo-
nografii kwartałów katedralnych w 22. miastach
francuskich.
Eduardo Carrero Santamaria zaprezentował
tekst (Cr/Z/zorZ/Y// C/0A/0/-.S' 777 //?o /ć?'/7gr/o/77.s' o/Leó/7
77/77/ Grz/ic/r/, s. 89-105), w którym omówił typologię
monasteriów katedralnych w królestwach Leonu
i Galicji. W artykule przedstawiono formy krużgan-
ków, kapitularzy, kaplic grobowych i bibliotek od
przełomu XI i XII po początek XVI stulecia. Uderza
związek między pojawieniem się nieznanego wcze-
śniej na omawianych terenach modelu c/7777^/7-77/77
z krużgankami a reformą kleru obsługującego ko-
ścioły biskupie. Reforma ta dokonywała się na Pół-
wyspie w szczególnych okolicznościach, łączyła się
bowiem z wprowadzeniem liturgii rzymskiej i likwi-
dacją reliktów dawnych, wykształconych jeszcze
w okresie wizygockim modeli życia zakonnego (wg
reguł św. Izydora i Fruktuozjusza). Z drugiej strony,
wczesne próby budowy krużganków podejmowane
przez biskupów-reformatorów, na omawianych tere-
nach niemal zawsze kończyły się fiaskiem. Paradok-
salnie, falę udanych realizacji obserwuje się dopiero
od końca XII w., a więc w czasach, gdy model vz'/r?
C0777/777//77.S-, której symbolem był właśnie krużganek,
został ostatecznie zarzucony przez kanoników.
Trzeci i największy z bloków tematycznych,
P/*Og7*r7777/77 77776? //r0/70g7V7/7/776 rA.S' /777Y/o/r7//07*/r'c/7e77
rozpoczyna najobszerniejsze w całej
książce studium Petera Kleina (Tb/zog/Yz/Vz/o, yb/zc-
/7077Y 6/ /7/*Og/Y//777776.S' 7'7Y7/?77g7Y7/7/777/776.S rów r'/rZ7//YYS'.'
^ Heidrun STEIN-KECKS, De/* X77/77/6N7777/ 7/7 r/67*
r70637r//r77?r/Nc/76/7 A7oV67*Z7r7rrłz//7.s7 VO/7 r/6/7 T7!/7777g677 ÓN
/6! grz/o/ig 77//677T777/6 <3 /'bg/Ao, s. 105-158). Przed-
stawiono w nim problematykę kształtu architekto-
nicznego i dekoracji ramienia krużganka założonego
wzdłuż kościoła. O jego szczególnej roli przekonuje
choćby to, że od pozostałych bywa szersze i wyższe
(w skrajnych przypadkach jest dwunawowe), niekie-
dy jest także starsze. Właśnie w nim, jak zaświadcza
rn.in. plan z Sankt Gallen, odbywały się kapituły,
zanim wynaleziono dla nich osobne pomieszczenie.
Tak u mnichów, jak u kanoników było ono, po ko-
ściele, najintensywniej wykorzystywaną liturgicznie
częścią założenia. Przechodziły przezeń najważniej-
sze procesje, z których cyrkulacją łączy się, często
notowana, lokalizacja portali na krańcach galerii.
Ramię krużganka sąsiadujące z kościołem służyło
benedyktynom za miejsce indywidualnej lektury
o budującej treści, /grr/z'o 77707-77/A, z czym może mieć
związek dydaktyczny i moralizatorski wydźwięk
programu obrazowego rozwijanego na kapitelach
(klasyczny przykład - Moissac). Wspomniany rytu-
ał tłumaczy też obecność przyściennych ław, na któ-
rych zasiadali mnisi, stanowiących standardowe
wyposażenie omawianej części krużganka. W są-
siedztwie siedzisk lokalizowano niekiedy bibliotekę
lub przynajmniej 777-777677*777777 z podręcznym księgo-
zbiorem (Saint-Denis, Crowland, Cluny). W Hirsau
i u cystersów, prócz lektury indywidualnej praktyko-
wana była jeszcze zbiorowa, zwana r/o/Zrz/zo, poprze-
dzająca kompletę, odbywana ponownie w skrzydle
krużganka przyległym do kościoła. W klasztorach
cysterskich odbywało się tu również quasi-liturgicz-
ne, cotygodniowe obmywanie nóg zakonnikom
(77777777/77/77777/ż-rz/z-zz/zz). U benedyktynów obrzęd miał
miejsce w kapitularzu, kluniacy w interesującej nas
galerii praktykowali obmywanie nóg ubogim (7777777-
7/77/77777 ^7777/7^7-77777; podobną lokalizację obserwuje
się w niektórych zespołach katedralnych). W tym
kontekście zwracają uwagę przypadki umieszczania
sceny umywania nóg Apostołom przez Chrystusa
albo w galerii krużganka przylegającej do kościoła,
albo przed wejściem do kapitularza. Mnogością istot-
nych funkcji liturgicznych skrzydła Klein tłumaczy
wyjątkowe bogactwo i spójność treściową lokalizo-
wanych w nim programów obrazowych, obserwowa-
ne m.in. w Moissac.
Następny znakomity tekst ^"C/7777^/7-77/77 " 77777/
"ć'67/7 / 377/77777 5*07776 AV/7?77/-/r.S' 077 ///O /Tf/çr/r/o 7777 7/ 7/7-
/oz/oz- o///zo C/zrzp/oz* 77ozzx6, s. 159-189) jest dzie-
łem Heidrun Stein-Kecks, badaczki z uniwersytetu
erlandzko-norymberskiego i stanowi streszczenie
wydanej ostatnio monografii kapitularza w średnio-
wiecznej architekturze i sztuce ZachodrE . Autorka
skutecznie rozprawia się z rozpowszechnionymi
777 r/77? Z<?/7 77/7! 7500. 5/777/7677 Z77 677767* 7Æo77o/rzg76 r/e/* ß/7r/-
/7/-og7Y7/77/776, Berlin 2003.
MARCIN SZYMA
czy rozmaitej interpretacji reguły akwizgrańskiej.
Mimo tej różnorodności, badaczowi udało się wy-
różnić kiika głównych tendencji w rełacjach między
krużgankiem a resztą zabudowy kanonickiej. Kruż-
ganek mógł być np. elementem unifikującym wznie-
sione już wcześniej zabudowania, między którymi
istniała wotna przestrzeń (Tu)uza, Metz, Aix-en-
Provence). W przypadku braku kwartału katedral-
nego o określonych granicach i rozproszenia na
większym obszarze domów kanoników, krużganek
z sąsiednimi budowlami stawał się substytutem ta-
kiego kwartału (sytuacja częsta w Prowansji, gdzie
tego rodzaju zespoły bywały fortyfikowane). Jeżeli
katedrę zlokalizowano w centrum kwartału, a nie na
jego obrzeżach, pojawiała się możliwość budowy
krużganka bezpośrednio przy świątyni, zrealizowa-
nego w pełnej (Langres) lub zredukowanej (Laon)
formie. Niektóre katedry, np. w Chartres, obywały
się w ogóle bez kanonickiego monasterium z pod-
cieniami. Warto dodać, że omawiany artykuł po-
wstał w związku z realizowanym w Centre National
de la Recherche Scientifique imponującym progra-
mem badawczym, który przyniósł opracowanie mo-
nografii kwartałów katedralnych w 22. miastach
francuskich.
Eduardo Carrero Santamaria zaprezentował
tekst (Cr/Z/zorZ/Y// C/0A/0/-.S' 777 //?o /ć?'/7gr/o/77.s' o/Leó/7
77/77/ Grz/ic/r/, s. 89-105), w którym omówił typologię
monasteriów katedralnych w królestwach Leonu
i Galicji. W artykule przedstawiono formy krużgan-
ków, kapitularzy, kaplic grobowych i bibliotek od
przełomu XI i XII po początek XVI stulecia. Uderza
związek między pojawieniem się nieznanego wcze-
śniej na omawianych terenach modelu c/7777^/7-77/77
z krużgankami a reformą kleru obsługującego ko-
ścioły biskupie. Reforma ta dokonywała się na Pół-
wyspie w szczególnych okolicznościach, łączyła się
bowiem z wprowadzeniem liturgii rzymskiej i likwi-
dacją reliktów dawnych, wykształconych jeszcze
w okresie wizygockim modeli życia zakonnego (wg
reguł św. Izydora i Fruktuozjusza). Z drugiej strony,
wczesne próby budowy krużganków podejmowane
przez biskupów-reformatorów, na omawianych tere-
nach niemal zawsze kończyły się fiaskiem. Paradok-
salnie, falę udanych realizacji obserwuje się dopiero
od końca XII w., a więc w czasach, gdy model vz'/r?
C0777/777//77.S-, której symbolem był właśnie krużganek,
został ostatecznie zarzucony przez kanoników.
Trzeci i największy z bloków tematycznych,
P/*Og7*r7777/77 77776? //r0/70g7V7/7/776 rA.S' /777Y/o/r7//07*/r'c/7e77
rozpoczyna najobszerniejsze w całej
książce studium Petera Kleina (Tb/zog/Yz/Vz/o, yb/zc-
/7077Y 6/ /7/*Og/Y//777776.S' 7'7Y7/?77g7Y7/7/777/776.S rów r'/rZ7//YYS'.'
^ Heidrun STEIN-KECKS, De/* X77/77/6N7777/ 7/7 r/67*
r70637r//r77?r/Nc/76/7 A7oV67*Z7r7rrłz//7.s7 VO/7 r/6/7 T7!/7777g677 ÓN
/6! grz/o/ig 77//677T777/6 <3 /'bg/Ao, s. 105-158). Przed-
stawiono w nim problematykę kształtu architekto-
nicznego i dekoracji ramienia krużganka założonego
wzdłuż kościoła. O jego szczególnej roli przekonuje
choćby to, że od pozostałych bywa szersze i wyższe
(w skrajnych przypadkach jest dwunawowe), niekie-
dy jest także starsze. Właśnie w nim, jak zaświadcza
rn.in. plan z Sankt Gallen, odbywały się kapituły,
zanim wynaleziono dla nich osobne pomieszczenie.
Tak u mnichów, jak u kanoników było ono, po ko-
ściele, najintensywniej wykorzystywaną liturgicznie
częścią założenia. Przechodziły przezeń najważniej-
sze procesje, z których cyrkulacją łączy się, często
notowana, lokalizacja portali na krańcach galerii.
Ramię krużganka sąsiadujące z kościołem służyło
benedyktynom za miejsce indywidualnej lektury
o budującej treści, /grr/z'o 77707-77/A, z czym może mieć
związek dydaktyczny i moralizatorski wydźwięk
programu obrazowego rozwijanego na kapitelach
(klasyczny przykład - Moissac). Wspomniany rytu-
ał tłumaczy też obecność przyściennych ław, na któ-
rych zasiadali mnisi, stanowiących standardowe
wyposażenie omawianej części krużganka. W są-
siedztwie siedzisk lokalizowano niekiedy bibliotekę
lub przynajmniej 777-777677*777777 z podręcznym księgo-
zbiorem (Saint-Denis, Crowland, Cluny). W Hirsau
i u cystersów, prócz lektury indywidualnej praktyko-
wana była jeszcze zbiorowa, zwana r/o/Zrz/zo, poprze-
dzająca kompletę, odbywana ponownie w skrzydle
krużganka przyległym do kościoła. W klasztorach
cysterskich odbywało się tu również quasi-liturgicz-
ne, cotygodniowe obmywanie nóg zakonnikom
(77777777/77/77777/ż-rz/z-zz/zz). U benedyktynów obrzęd miał
miejsce w kapitularzu, kluniacy w interesującej nas
galerii praktykowali obmywanie nóg ubogim (7777777-
7/77/77777 ^7777/7^7-77777; podobną lokalizację obserwuje
się w niektórych zespołach katedralnych). W tym
kontekście zwracają uwagę przypadki umieszczania
sceny umywania nóg Apostołom przez Chrystusa
albo w galerii krużganka przylegającej do kościoła,
albo przed wejściem do kapitularza. Mnogością istot-
nych funkcji liturgicznych skrzydła Klein tłumaczy
wyjątkowe bogactwo i spójność treściową lokalizo-
wanych w nim programów obrazowych, obserwowa-
ne m.in. w Moissac.
Następny znakomity tekst ^"C/7777^/7-77/77 " 77777/
"ć'67/7 / 377/77777 5*07776 AV/7?77/-/r.S' 077 ///O /Tf/çr/r/o 7777 7/ 7/7-
/oz/oz- o///zo C/zrzp/oz* 77ozzx6, s. 159-189) jest dzie-
łem Heidrun Stein-Kecks, badaczki z uniwersytetu
erlandzko-norymberskiego i stanowi streszczenie
wydanej ostatnio monografii kapitularza w średnio-
wiecznej architekturze i sztuce ZachodrE . Autorka
skutecznie rozprawia się z rozpowszechnionymi
777 r/77? Z<?/7 77/7! 7500. 5/777/7677 Z77 677767* 7Æo77o/rzg76 r/e/* ß/7r/-
/7/-og7Y7/77/776, Berlin 2003.