DOI Heft:
Nr. 1-2
DOI Artikel:Polemiki i recenzje
DOI Artikel:Szyma, Marcin: [Rezension von: Peter K. Klein (Hrsg.), Der mittelalterliche Kreuzgang]
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.35032#0215
POLEMIK! I RECENZJE
209
w literaturze stereotypami na temat kapitularzy.
Pierwsze kapituły, z tego, co o nich wiadomo ze źró-
deł pisanych, nie rozpoczynały się bynajmniej
odczytaniem rozdziału z Reguły św. Benedykta (co
później stało się kanonem), lecz krótkiego fragmen-
tu Pisma. Carp/fn/m?? było wówczas synonimem /uc-
Ac ôrevA i dopiero wtórnie zostało utożsamione
z cup/A?/n777 Aegn/oe (co już dawno ustalili liturgi-
ści, ale co słabo przebija się do świadomości innych
badaczy). Upadł dobrze, wydawałoby się, ugrunto-
wany pogląd o wprowadzaniu prześwitów po bo-
kach portalu kapitularza w celu umożliwienia
zgromadzonym na krużganku konwersom śledzenia
kapituły. Najstarsze przykłady opisanego rozwiąza-
nia architektonicznego (Kolonia, Sankt Pantalon;
Cluny II, oba z X w.) wyprzedzają wykształcenie się
instytucji konwersów jako separowanych od mni-
chów mieszkańców klasztoru, dla których zarezer-
wowano zachodnią część cAzMV7*M77? (XII w.). Tak
zdefiniowani konwersi uczestniczyli zresztą przede
wszystkim we własnych kapitułach, lokalizowanych
poza kapitularzem mnichów. Ten ostatni był dla nich
otwarty tylko wówczas, gdy głoszono w nim gezjgjY?-
/A 5g/*/77o, ale w takim wypadku konwersi zajmowali
miejsca wewnątrz kapitularza. Autorka przypomina
o specyficznej lokalizacji tego pomieszczenia, które
u kluniaków było powiązane (asymetrycznie) ze znaj-
dującą się za nim kaplicą szpitalną (lub cmentarną),
będącą tradycyjnym miejscem egzekwii. Kapitularz -
pomieszczenie, które prawdopodobnie wykształciło
się właśnie na gruncie architektury kluniackiej -
można w tym kontekście interpretować jako przed-
sionek kaplicy, a jego zachodnią elewację-jako jej
fasadę. Badaczka omawia najczęściej spotykane for-
my dekoracji kapitularzy (np. umieszczanie w okoli-
cach wejścia przedstawień ojców założycieli
nadających regułę, wyobrażeń apostołów, umywania
nóg św. Piotrowi przez Chrystusa) i zwraca uwagę
na ich związek z liturgią i specyficzną duchowością
wspólnot zakonnych. Hustratywnym przykładem tej
ostatniej było uznanie życia w klasztorze za ideowe
odwzorowanie życia, a zwłaszcza Męki Chrystusa,
co wyjaśnia częstą obecność scen pasyjnych we
wnętrzach kapitularzy.
Kolejne dwa teksty (Lech Rutchick, HM/a/ AA<?-
?7?ory m?<7 /AAo/'AAcr/ Acn/pmrc m rńe AA?A.SY/c C/o-
AAr, s. 190-211 i Maria Cristina Correia Leandro Pe-
reira, .SM? fror <? e/ /Ar/ce r/as* //??ugas' rA//?,s' /e c/o/Au r/c
AfoA^ac. A oppo/y r/as- wM/ior/as* g/Yi/j/ngaas', s. 212-
219) dotyczą krużganka w benedyktyńskim opactwie
Saint-Pierre w Moissac, ukończonego ok. roku 1100,
najstarszego w Europie, który wyposażono w bogatą
dekorację figuralną. Na stawiane od lat pytanie o ory-
ginalność dzisiejszego rozmieszczenia kapiteli, rze-
komo poprzestawianych podczas prac „restauracyj-
nych" w XIII w. (kiedy to wykonano obecne
ostrołukowe arkady portyków), obie autorki odpo-
wiadają zdecydowanie twierdząco. Obie opowiada-
ją się również za istnieniem logicznego i koherent-
nego programu ikonograficznego obejmującego
wszystkie skrzydła c/cwyAmn. Eric Palazzo zajął się
z kolei rzeźbiarską dekoracją figuralną arkad fasady
kapitularza w dawnym opactwie Saint-Aubin w An-
gers (AxAgrAg, //Amg/g etpo//Zń?MC /'/cwmgTY?-
p/?/g r/u c/ofZrc r/c óu/uZ-Au/j/u r/A/zggr^, s. 220-
240). Występującą tu scenę Hołdu Trzech Króli
zinterpretował jako echo licznych donacji czynio-
nych na rzecz opactwa w XII w. przez miejscowych
możnowładców, duchownych i świeckich. Sceny
Samsona z lwem i Dawida z Goliatem miały mieć
wymiar dydaktyczny i ukazywać walkę dobra ze
złem, a przez to łączyć się z „penitencjarną" funkcją
kapitularza, jako miejsca wymierzania przez opata
sprawiedliwości i dyscyplinowania mnichów.
Markus Hörsch w obszernym studium (Zzm /?//-
r///c/?eu A rrs'.s'Zr/Z/rmg wi/7 Z/.s Zcrz/cu.scr-K/^uzgriAgc/?
r/ey /3. u?7r/ /4. Arz/nVzM/zr/gj'A, s. 241-268) omówił
przykłady cysterskich krużganków dekorowanych
figuralnie - w Maulbronn, Eberbach, Neuberg, Wal-
kenried, Hauterive i Santés Creus. Quitterie Cazes
(Ac c/oÂAe r/A/jr/ru r/c /<? crrr/ifr/rn/e .SruAZ-AZ/A/mc
r/e Tbu/ozr-ye, s. 269-284) przybliżyła problematykę
badawczą krużganka katedry tuluzańskiej, prawdo-
podobnie największego na całym Midi, rozebranego
na przełomie XVIII i XIX w. Jego budowa, podob-
nie jak wzniesienie romańskiej katedry, związana
była z reformą kleru katedralnego w ! 073 r. i została
przeprowadzona przez biskupów Isarna i Amiela.
Z przebogatej dekoracji rzeźbiarskiej, na którą skła-
dała się mniej więcej setka kapiteli i nieznana bliżej
liczba reliefów, zachowały się tylko fragmenty, po-
zwalające jednak zrekonstruować zrąb programu
ikonograficznego. Jego główne wątki to gloryfika-
cja apostolskich początków Kościoła tuluzańskiego,
ukazanie pierwotnego Kościoła jako wzoru dla zre-
formowanej wspólnoty kanoników i rywalizacja ka-
pituły katedralnej z kapitułą kościoła Saint-Sernin.
Jednego z najwspanialszych krużganków średnio-
wiecznej Europy, przy katedrze w Arles, dotyczy
tekst Andreasa Hartmanna-Virnicha (Aa^ gn/ar/a^
ro777 077gy <7?i a/oAra r/a .SAA/MMi/jAMa r/ArAw Am-
r/a^ M77 cArmAar r/g praV/ga, s. 285-316). Autor
precyzyjnie rozwarstwił założenie, dochodząc do
wniosku, że otaczające go z trzech stron pomiesz-
czenia powstały w przeciągu prawie stulecia (ok.
1120/1150- 1200/1220), w wyniku pięciu kampanii
budowlanych. Pomysł połączenia ich krużgankiem
narodził się nie wcześniej niż w 1188 r„ a realizowa-
ny był przy szerokim wykorzystaniu architektonicz-
nych i rzeźbiarskich wtórników. Stawia to pod
znakiem zapytania zakładaną przez większość bada-
czy stylistyczną i treściowąjednolitość założenia.
209
w literaturze stereotypami na temat kapitularzy.
Pierwsze kapituły, z tego, co o nich wiadomo ze źró-
deł pisanych, nie rozpoczynały się bynajmniej
odczytaniem rozdziału z Reguły św. Benedykta (co
później stało się kanonem), lecz krótkiego fragmen-
tu Pisma. Carp/fn/m?? było wówczas synonimem /uc-
Ac ôrevA i dopiero wtórnie zostało utożsamione
z cup/A?/n777 Aegn/oe (co już dawno ustalili liturgi-
ści, ale co słabo przebija się do świadomości innych
badaczy). Upadł dobrze, wydawałoby się, ugrunto-
wany pogląd o wprowadzaniu prześwitów po bo-
kach portalu kapitularza w celu umożliwienia
zgromadzonym na krużganku konwersom śledzenia
kapituły. Najstarsze przykłady opisanego rozwiąza-
nia architektonicznego (Kolonia, Sankt Pantalon;
Cluny II, oba z X w.) wyprzedzają wykształcenie się
instytucji konwersów jako separowanych od mni-
chów mieszkańców klasztoru, dla których zarezer-
wowano zachodnią część cAzMV7*M77? (XII w.). Tak
zdefiniowani konwersi uczestniczyli zresztą przede
wszystkim we własnych kapitułach, lokalizowanych
poza kapitularzem mnichów. Ten ostatni był dla nich
otwarty tylko wówczas, gdy głoszono w nim gezjgjY?-
/A 5g/*/77o, ale w takim wypadku konwersi zajmowali
miejsca wewnątrz kapitularza. Autorka przypomina
o specyficznej lokalizacji tego pomieszczenia, które
u kluniaków było powiązane (asymetrycznie) ze znaj-
dującą się za nim kaplicą szpitalną (lub cmentarną),
będącą tradycyjnym miejscem egzekwii. Kapitularz -
pomieszczenie, które prawdopodobnie wykształciło
się właśnie na gruncie architektury kluniackiej -
można w tym kontekście interpretować jako przed-
sionek kaplicy, a jego zachodnią elewację-jako jej
fasadę. Badaczka omawia najczęściej spotykane for-
my dekoracji kapitularzy (np. umieszczanie w okoli-
cach wejścia przedstawień ojców założycieli
nadających regułę, wyobrażeń apostołów, umywania
nóg św. Piotrowi przez Chrystusa) i zwraca uwagę
na ich związek z liturgią i specyficzną duchowością
wspólnot zakonnych. Hustratywnym przykładem tej
ostatniej było uznanie życia w klasztorze za ideowe
odwzorowanie życia, a zwłaszcza Męki Chrystusa,
co wyjaśnia częstą obecność scen pasyjnych we
wnętrzach kapitularzy.
Kolejne dwa teksty (Lech Rutchick, HM/a/ AA<?-
?7?ory m?<7 /AAo/'AAcr/ Acn/pmrc m rńe AA?A.SY/c C/o-
AAr, s. 190-211 i Maria Cristina Correia Leandro Pe-
reira, .SM? fror <? e/ /Ar/ce r/as* //??ugas' rA//?,s' /e c/o/Au r/c
AfoA^ac. A oppo/y r/as- wM/ior/as* g/Yi/j/ngaas', s. 212-
219) dotyczą krużganka w benedyktyńskim opactwie
Saint-Pierre w Moissac, ukończonego ok. roku 1100,
najstarszego w Europie, który wyposażono w bogatą
dekorację figuralną. Na stawiane od lat pytanie o ory-
ginalność dzisiejszego rozmieszczenia kapiteli, rze-
komo poprzestawianych podczas prac „restauracyj-
nych" w XIII w. (kiedy to wykonano obecne
ostrołukowe arkady portyków), obie autorki odpo-
wiadają zdecydowanie twierdząco. Obie opowiada-
ją się również za istnieniem logicznego i koherent-
nego programu ikonograficznego obejmującego
wszystkie skrzydła c/cwyAmn. Eric Palazzo zajął się
z kolei rzeźbiarską dekoracją figuralną arkad fasady
kapitularza w dawnym opactwie Saint-Aubin w An-
gers (AxAgrAg, //Amg/g etpo//Zń?MC /'/cwmgTY?-
p/?/g r/u c/ofZrc r/c óu/uZ-Au/j/u r/A/zggr^, s. 220-
240). Występującą tu scenę Hołdu Trzech Króli
zinterpretował jako echo licznych donacji czynio-
nych na rzecz opactwa w XII w. przez miejscowych
możnowładców, duchownych i świeckich. Sceny
Samsona z lwem i Dawida z Goliatem miały mieć
wymiar dydaktyczny i ukazywać walkę dobra ze
złem, a przez to łączyć się z „penitencjarną" funkcją
kapitularza, jako miejsca wymierzania przez opata
sprawiedliwości i dyscyplinowania mnichów.
Markus Hörsch w obszernym studium (Zzm /?//-
r///c/?eu A rrs'.s'Zr/Z/rmg wi/7 Z/.s Zcrz/cu.scr-K/^uzgriAgc/?
r/ey /3. u?7r/ /4. Arz/nVzM/zr/gj'A, s. 241-268) omówił
przykłady cysterskich krużganków dekorowanych
figuralnie - w Maulbronn, Eberbach, Neuberg, Wal-
kenried, Hauterive i Santés Creus. Quitterie Cazes
(Ac c/oÂAe r/A/jr/ru r/c /<? crrr/ifr/rn/e .SruAZ-AZ/A/mc
r/e Tbu/ozr-ye, s. 269-284) przybliżyła problematykę
badawczą krużganka katedry tuluzańskiej, prawdo-
podobnie największego na całym Midi, rozebranego
na przełomie XVIII i XIX w. Jego budowa, podob-
nie jak wzniesienie romańskiej katedry, związana
była z reformą kleru katedralnego w ! 073 r. i została
przeprowadzona przez biskupów Isarna i Amiela.
Z przebogatej dekoracji rzeźbiarskiej, na którą skła-
dała się mniej więcej setka kapiteli i nieznana bliżej
liczba reliefów, zachowały się tylko fragmenty, po-
zwalające jednak zrekonstruować zrąb programu
ikonograficznego. Jego główne wątki to gloryfika-
cja apostolskich początków Kościoła tuluzańskiego,
ukazanie pierwotnego Kościoła jako wzoru dla zre-
formowanej wspólnoty kanoników i rywalizacja ka-
pituły katedralnej z kapitułą kościoła Saint-Sernin.
Jednego z najwspanialszych krużganków średnio-
wiecznej Europy, przy katedrze w Arles, dotyczy
tekst Andreasa Hartmanna-Virnicha (Aa^ gn/ar/a^
ro777 077gy <7?i a/oAra r/a .SAA/MMi/jAMa r/ArAw Am-
r/a^ M77 cArmAar r/g praV/ga, s. 285-316). Autor
precyzyjnie rozwarstwił założenie, dochodząc do
wniosku, że otaczające go z trzech stron pomiesz-
czenia powstały w przeciągu prawie stulecia (ok.
1120/1150- 1200/1220), w wyniku pięciu kampanii
budowlanych. Pomysł połączenia ich krużgankiem
narodził się nie wcześniej niż w 1188 r„ a realizowa-
ny był przy szerokim wykorzystaniu architektonicz-
nych i rzeźbiarskich wtórników. Stawia to pod
znakiem zapytania zakładaną przez większość bada-
czy stylistyczną i treściowąjednolitość założenia.