Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (70.2008)

242

KATARZYNA ZALEWSKA-LORKIEWICZ

pasyjnych w dekoracji kościołów. Tę część pracy za-
myka katałog wszystkich omawianych dzieł w ukła-
dzie topograficznym. Książka zawiera ponadto
obszerne streszczenie w języku niemieckim, biblio-
grafię oraz zespół barwnych ilustracji. Jej uzupeł-
nienie stanowi płyta z wizuałną prezentacją
omawianych dzieł.
Zakres chronołogiczny pracy został wyznaczony
przez same zespoły małowideł, których większość
powstała w wieku XIV i XV. Przy rozważaniu kryte-
rium topograficznego nałeżałoby natomiast zadać
sobie pytanie, czy tak wyznaczony obszar stanowił
w interesującym Autora okresie region rzeczywiście
odrębny, czy też mamy do czynienia z rozsądnym,
łecz dosyć umownym ograniczeniem poła badań,
które nie mogą być przecież rozciągnięte na całe te-
rytorium łacińskiej Europy. Chociaż ks. Kłiś we
wstępie twierdzi stanowczo, że Europa wschodnia
cechuje się wyraźną odrębnością jako grupa ziem
powiązanych ze sobą nie tytko sąsiedztwem, łecz
i historią-, to jednak wyniki jego pracy nie pozosta-
wiają wątpliwości co do tego, że twórcy małowideł
pasyjnych korzystah z rozwiązań kompozycyjnych
oraz formuł ikonograficznych występujących na ob-
szarze znacznie bardziej rozległym, obejmującym
wiele krajów - poczynając od Włoch, przez połu-
dniowe Niemcy, Nadrenię, czasem Francję, aż po
Niderlandy. Akurat w dziedzinie ikonografii religij-
nej związki Europy wschodniej z resztą kontynentu
były w omawianym okresie bardzo silne, zaś cząst-
kowe jedynie wykorzystanie impułsów płynących
z Zachodu (niektóre znane tam warianty i motywy
w ogóle nie zostały przyswojone przez malarzy
działających w Czechach czy w Polsce) nie jest by-
najmniej cechą świadczącą o artystycznej samodziel-
ności regionu.
Bardzo obszerny zakres badań, wyrażający się
nie tylko ogólną liczbą analizowanych dzieł, łecz
także ich różnorodnością treściową - 23 tematy,
z których prawie każdy mógłby być przedmiotem
odrębnego opracowania - narzucał konieczność wy-
boru zagadnień, jakim Autor poświęcił najwięcej
uwagi. Analiza każdego z tematów rozpoczyna się
omówieniem jego bazy źródłowej — poczynając od
Pisma św. i jego wykładni, poprzez apokryfy i para-
apokryfy, teksty misteriów i dramatów liturgicznych,
aż po oficja i medytacje ułożone według godzin

' Warto pamiętać, że zarówno historycy, jak i historycy
sztuki znają i często stosują również pojęcie Europy środ-
kowowschodniej. Patrz Jerzy KŁOCZOWSKł, „Rozwój
środkowo-wschodniej Europy w XłV wieku", jw:] óztr/łu
i i&o/ogm T7E wieku, Warszawa 1975, s. 14-52; id.,
„Rozwój środkowo-wschodniej Europy w XV wieku",
[w:] óziuku i i&o/ogńz W wieku, Warszawa 1973,

kanonicznych. Ponieważ zdecydowana większość
malowideł to dzieła, które powstały u schyłku śre-
dniowiecza, dobrze się stało, że wśród źródeł znala-
zło się wiele przekazów późnych, z okresu po 1300 r.
Można jedynie żałować, że w zbyt małym stopniu
zostały uwzględnione teksty z terenu Polski, zarów-
no w języku łacińskim, jak i polskim - Rozmyślanie
przemyskie (poza wypisami w Ckre^iomaiii Varo-
jOoAkie/ W. Wydry i W.R. Rzepki istnieje przecież
wydanie S. Vrtel-Wierczyńskiego), Rozmyślania
dominikańskie czy Żywot Pa/M Jezu Ck/yVa Balta-
zara Opecia. Ich pełniejsze wykorzystanie byłoby
tym bardziej cenne, że badacze literatury (i nie tyl-
ko, żeby wspomnieć tu pracę T. Dobrzenieckiego
o łacińskich źródłach Rozmyślania przemyskiego)
wykazali, z jak licznych i w głęboką przeszłość się-
gających przekazów korzystali ich autorzy. Te kom-
pilatorskie, lecz również swoiście erudycyjne
utwory niewątpliwie przez dłuższy czas kształtowa-
ły zbiorową wyobraźnię. Także Sprawa chędoga
o Męce Pana Chrystusowej, chociaż zachowana
w odpisie z 1544 r., stanowi kopię oryginału znane-
go w 2. połowy XV w., a jej forma kazania pasyjne-
go opartego na Ewangelii św. Łukasza wskazuje, że
mogła być przeznaczona dla szerokiego kręgu wier-
nych. Również wgląd, choćby tylko sondażowy,
w inne zachowane w rękopisach i inkunabułach ka-
zania na okres Wielkiego Tygodnia, a także epickie
pieśni pasyjne mógłby przynieść więcej informacji
o tym, jakie opisy Męki Pańskiej miały ugruntować
wiarę i gorliwość religijną słuchaczy.
W części poświęconej obrazowaniu wydarzeń
pasyjnych Autor przedstawia zwięzłą historię for-
mowania się każdego z tematów, poczynając od
okresu wczesnego chrześcijaństwa. Zasadniczym
przedmiotem jego badań jest jednak obrazowa ge-
neza tych redakcji, które pojawiły się w sztuce na
interesującym go obszarze. Ks. Kliś przeprowadził
niezwykle staranną, drobiazgową wręcz analizę po-
szczególnych kompozycji, starając się odnaleźć
możliwie najwięcej analogii dla wszystkich moty-
wów, które złożyły się na ostateczny kształt małowi-
deł. Zważywszy długi czas trwania tematów
pasyjnych, krąg tych odniesień jest bardzo szeroki -
poczynając od przeflłtrowanych przez sztukę wło-
ską fragmentów dzieł bizantyńskich, aż po drzewo-
ryty zdobiące niemieckie inkunabuły i polskie

s. 17-55. Alicja KARŁOWSKA-KAMZOWA, Malarstwo
gotyckie Europy środkowowschodniej. Zagadnienie od-
rębności regionu, Warszawa-Poznań 1982, podkreślając
zmienność granic w XIV i XV stuleciu, do obszaru tego
zalicza królestwa Węgier i Czech, Łużyce, Austrię, mo-
narchię Piastów, a później Jagiellonów oraz państwo krzy-
żackie.