DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.25715#0261
258
Anna Markowska
1 M. Janion [w:] Style za-
chowań romantycznych.
Propozycje i dyskusje sym-
pozjum, red. M. Janion,
M. Zielińska, Warszawa
1986; AA. Piwińska Wię-
zień. Sztuka i życie prak-
tyczne, od s. 56 oraz W.
Sliwowowska Kilka uwag
do portretu polskiego spi-
skowca XIX wieku w świe-
tle dokumentów, od s. 17
[w:] Style zachowań...
op. cit.
2 Por. Z. Osiński Jerzy
Grotowski. Źródła, inspi-
racje, konteksty, Gdańsk
1998, s. 26.
woczesnemu państwu — jakim mienił się też PRL — tego typu anachro-
nizm nie był potrzebny; następuje powszechna interioryzacja porządku
utożsamianego z interesem władzy. Zamiast spektakularnego ujawnie-
nia przestępstwa, kara przebiega raczej dyskretnie, stając się sprawą
racji, a celem jest wdrożenie wszystkich do tej samej normy i jednolite
zdyscyplinowanie. Po zapadnięciu wyroku następuje unifikacja. Czy ana-
logie penitencjarne zastosować można do analizy sztuki nowoczesnej
w Polsce Ludowej, będącej z jednej strony korelatem władzy, a z drugiej
— czymś w rodzaju legalnej opozycji? Jej funkcja wychowawcza stano-
wiła przecież laboratorium władzy, także w jej obszarze obowiązywał
system dozoru, związany z kształtowaniem ciała i duszy. Jednak spra-
wa jest o tyle subtelniejsza, że racje zmierzające do hospitalizacji inne-
go związane były z szerszą koncepcją mitologiczną i odpowiadający-
mi jej rytuałami- Ceremoniał penitencjarny świeckiego państwa przeni-
kał się z obrzędami odwołujących się do struktur inicjacyjnych. W arty-
kule niniejszym zajmiemy się nowoczesnym DOMEM MĘSKIM, w któ-
rym dominowała postawa tyrtejska — dążenie do zbliżenia „marzenia"
do „rzeczywistości", a wcieleniem ideału zajmował się radykał i rewo-
lucjonista1. Horyzont czasowy męskiego domu, zamieszkałego przez
gotowych do estetycznego uwznioślenia artystów — geniuszy i ich na-
śladowców, wyznaczało zadomowienie się w historii i obwieszczenie
eschaton — nadejście nowej ery. Radość z jej przyjścia jednostka powin-
na zamanifestować przez utożsamienie się z historią uniwersalną i odtąd
winna być jej częścią. Pokazał to, jak wiemy Mieczysław Porębski
w Granicy współczesności (opublikowanej po raz pierwszy w 1965 roku),
rozpoznając w rozbudzonym kolektywnym entuzjazmie społeczeństwa
(mniejsza z tym, na ile generowanym politycznie) — za Claudem Lévi-
-Straussem — czas święta, ożywienie jego jedności w rytualnym powtó-
rzeniu mitu założycielskiego, wyznaczającego granicę współczesności.
Historia uniwersalna utożsamiona z jednostką wydobywała z przeżytej
historii jej sens mityczny. W ten sposób ci, którzy przeszli przez obrzęd
inicjacji, wprowadzeni zostali w obręb kultury nowoczesnej i brali na
siebie odpowiedzialność przekazywania duchowych wartości. Z jednej
strony zatem mamy tutaj powtórzenie represyjnych procedur władzy,
z drugiej — odmowę w utożsamieniu się z nimi ze względu na czynnik
estetyczny. Książka uznana została za ważną: Granica współczesności
była — dla przykładu — polecana w latach 60. jako lektura nadobo-
wiązkowa stażystom Teatru Laboratorium przez Jerzego Grotowskiego2.
Koncepcja „granicy współczesności" żywa jest także u neomarksistów,
czy — szerzej — kontekstualistów młodszego pokolenia; początek po-
wracającego cyklu widzi na przykład poznański badacz Piotr Piotrow-
ski w sztuce przełomu lat 50. i 60. — od francuskiego nowego realizmu
poprzez pop-art, happening i Fluxus. Piotrowski sygnalizuje zresztą, że
Anna Markowska
1 M. Janion [w:] Style za-
chowań romantycznych.
Propozycje i dyskusje sym-
pozjum, red. M. Janion,
M. Zielińska, Warszawa
1986; AA. Piwińska Wię-
zień. Sztuka i życie prak-
tyczne, od s. 56 oraz W.
Sliwowowska Kilka uwag
do portretu polskiego spi-
skowca XIX wieku w świe-
tle dokumentów, od s. 17
[w:] Style zachowań...
op. cit.
2 Por. Z. Osiński Jerzy
Grotowski. Źródła, inspi-
racje, konteksty, Gdańsk
1998, s. 26.
woczesnemu państwu — jakim mienił się też PRL — tego typu anachro-
nizm nie był potrzebny; następuje powszechna interioryzacja porządku
utożsamianego z interesem władzy. Zamiast spektakularnego ujawnie-
nia przestępstwa, kara przebiega raczej dyskretnie, stając się sprawą
racji, a celem jest wdrożenie wszystkich do tej samej normy i jednolite
zdyscyplinowanie. Po zapadnięciu wyroku następuje unifikacja. Czy ana-
logie penitencjarne zastosować można do analizy sztuki nowoczesnej
w Polsce Ludowej, będącej z jednej strony korelatem władzy, a z drugiej
— czymś w rodzaju legalnej opozycji? Jej funkcja wychowawcza stano-
wiła przecież laboratorium władzy, także w jej obszarze obowiązywał
system dozoru, związany z kształtowaniem ciała i duszy. Jednak spra-
wa jest o tyle subtelniejsza, że racje zmierzające do hospitalizacji inne-
go związane były z szerszą koncepcją mitologiczną i odpowiadający-
mi jej rytuałami- Ceremoniał penitencjarny świeckiego państwa przeni-
kał się z obrzędami odwołujących się do struktur inicjacyjnych. W arty-
kule niniejszym zajmiemy się nowoczesnym DOMEM MĘSKIM, w któ-
rym dominowała postawa tyrtejska — dążenie do zbliżenia „marzenia"
do „rzeczywistości", a wcieleniem ideału zajmował się radykał i rewo-
lucjonista1. Horyzont czasowy męskiego domu, zamieszkałego przez
gotowych do estetycznego uwznioślenia artystów — geniuszy i ich na-
śladowców, wyznaczało zadomowienie się w historii i obwieszczenie
eschaton — nadejście nowej ery. Radość z jej przyjścia jednostka powin-
na zamanifestować przez utożsamienie się z historią uniwersalną i odtąd
winna być jej częścią. Pokazał to, jak wiemy Mieczysław Porębski
w Granicy współczesności (opublikowanej po raz pierwszy w 1965 roku),
rozpoznając w rozbudzonym kolektywnym entuzjazmie społeczeństwa
(mniejsza z tym, na ile generowanym politycznie) — za Claudem Lévi-
-Straussem — czas święta, ożywienie jego jedności w rytualnym powtó-
rzeniu mitu założycielskiego, wyznaczającego granicę współczesności.
Historia uniwersalna utożsamiona z jednostką wydobywała z przeżytej
historii jej sens mityczny. W ten sposób ci, którzy przeszli przez obrzęd
inicjacji, wprowadzeni zostali w obręb kultury nowoczesnej i brali na
siebie odpowiedzialność przekazywania duchowych wartości. Z jednej
strony zatem mamy tutaj powtórzenie represyjnych procedur władzy,
z drugiej — odmowę w utożsamieniu się z nimi ze względu na czynnik
estetyczny. Książka uznana została za ważną: Granica współczesności
była — dla przykładu — polecana w latach 60. jako lektura nadobo-
wiązkowa stażystom Teatru Laboratorium przez Jerzego Grotowskiego2.
Koncepcja „granicy współczesności" żywa jest także u neomarksistów,
czy — szerzej — kontekstualistów młodszego pokolenia; początek po-
wracającego cyklu widzi na przykład poznański badacz Piotr Piotrow-
ski w sztuce przełomu lat 50. i 60. — od francuskiego nowego realizmu
poprzez pop-art, happening i Fluxus. Piotrowski sygnalizuje zresztą, że