DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Kozakiewicz, Stefan: Początek działalności Komasków, Tessyńczyków i Gryzończyków w Polsce - Okres Renesansu (1520 - 1580)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.41528#0016
STEFAN KOZAKIEWICZ
sadzie wyiboru: nie ze względu ma odrębność sztuki
obszaru — który i z tęgo punktu widzenia stanowi
część większego rejonu — ale ze względu na fakt na-
gminnego dla tego terenu i trwającego przez wieki
zjawiska masowego kształcenia się większości miesz-
kańców na artystów i rzemieślników artystycznych
i nileprzeirwainie trwającej ic!h emigracji do* innych
prowincji Włoch i do innych krajów. W tym rejonie
nieraz mała wioska przez setki lat wydawała' całe na-
stępujące po sobie geineraicje artystyczne, podczas gdy
inne prowincje Włoch czy Szwajcarii, a nawet pozosta-
łe rejony Lombardii nie odznaczały się już tymi właś-
ciwościami. Dlatego też problem artystów pochodzą-
cych z tego terenu stanowi zagadnienie odrębne w hi-
storii sztuki nie tylko Italii, alle i innych krajów 2.
Mamy na tym terenie i Większe miaiste, jak Como,
Sondrio, Dugamo, Locarno. Maimy mniejsze miasta i
miasteczka, jak Mendrisio w rejonile jeziora Lugano,
jak Menaggio i Beflliagilo nad jeziorem Coimo. Lecz er-
2 Poza cytowaną w przypisie 1 książką Merzaria, nastę-
pujące prace traktują ten problem ogólnie lub badają go
z punktu widzenia pochodzenia artystów z terenu pogranicz-
nego włosko-szwajcarskiego: G. Bianchi, Gli artisti tici-
nesi, Lugano 1900; A. B e n o i s, Razsadnik iskusstwa (Pe-
piniere d’art. Lugano et ses environs), „Staryje Gody“, 1909,
s. 175—202; to samo po włosku w tłum. L. Simona pt. A. B e-
n o i s, Lugano e dintorni, un semenzaio di artisti, Gli arti-
sti ticinesi in Russia, Gentilino 1913; F. Bernasconi, Le
maestranze ticinesi nella storia delParte, Lugano 1926; L. Si-
mona, Artisti della Svizzera italiana... Parte I-A, Gli artisti
del bor go di Agno, Zurigo 1931; M. Guidi, Dizionario degli
artisti ticinesi, Roma 1932; L. Simona, Artisti ed antiche
famiglie della Collina d’Oro, Lugano 1935; U. D o n a t i,
Breve storia di artisti ticinesi, Bellinzona 1936; F. Chi es a,
L’attivita artistica delle popolazioni ticinesi e il suo valore
storico, Zurigo b. d.; L. Brentani, Antichi maestri d’arte
e di scuola delle terre ticinesi, I—IV, L. Simona, Lugano
e dintorni un semenzaio d’artisti, ,,Bolletino storico della
Syizzera Italiana", 1944, nr 4, i 1945, nr 1 oraz odb.; R. V i-
ghi, „Palladio" IV, 19, s. 115—117.
Problemem działalności Komasków i Tessyńczyków i jego
opracowaniem od strony naukowej zajmuje się obecnie To-
warzystwo Archeologiczne w Como (Societa Archeologica Co-
mense) z inicjatywy swego prezesa, prof. dra Aristide Cal-
derini, i profesora Uniwersytetu w Pawii, dra Edoardo Ars-
lana. W r. 1956 Towarzystwo zorganizowało pierwszą konfe-
rencję poświęconą temu zagadnieniu w Vareunie nad je-
ziorem Como. W dniach 3—9 czerwca 1957 r. odbyła się w Va-
rennie druga konferencja naukowa poświęcona działalności
Komasków i Tessyńczyków we Włoszech i w innych krajach
europejskich od ok. r. 1400 do ok. r. 1520; dla niektórych
krajów europejskich ostatnia data została przekroczona, się-
gając do końca w. XVI. Na konferencji w r. 1957 zostały wy-
głoszone następujące referaty: dr L. Maile L’arte dei
laghi in Piemonte nel secolo XV; dr E. Gavazza Ricerche
sulPattiwita dei Gaggini architetti a Genova; dr R. Bren-
z o n i I Maestri Panthei lapicidi e architetti veronesi,
oriundi del Ceresio; prof. G. G. Z o r z i Architetti e scul-
tori dei laghi di Lugano e Como in Vicenza nel secolo XV;
prof. G. Mariacher Nuovi contributi sulPattwita di
scultori lombardi — caronesi e comaschi — del primo >500
a Venezia e nel territorio prossimo; dr C. Someda De
Marco Architetti e lapicidi lombardi in Friuli nel se-
tyśicii z całego tego kraju pochodzący wywodzili się
iniile .tytL© z tyich milaślt i! mliiasteiczek, co z miałycih wiosek
i osiad, rolzisdianych nad brzegami jezior i w dolinach,
dzielących, maisywy gónskie, zbiegających się ku jezio-
rami. Typowe to dla całego obszaru jezior alpejskich
wioski ii osady, na niewielkiej tylko przestrzeni bez-
pośrednio maid jeziorem (ii. 2) lufo na stoikach górskich
malowniczo grupujące murowanie doimy, często jedno-
lub dwupiętrowe, z wysitrzellaijącą ipoinald grupę domów
wiieżą, parafialnego; kościółka.
Przyczyny, dla których omawiany rejon stał się re-
zerwuarem dostarczającym artystów dla Włoch i in-
nych krajów, inlie zostały jeszcze dostatecznie zbadane.
Fakt, że to okolicie ubogie, prawie bez ziemi 'ornej, ska-
zujące większość ludności męskiej na emigrację, tłu-
maczy nam tylko przyczyny tej emigracji, aile nie tłu-
maczy nami, czemu przybrała ona charakter emigracji
airtysityczmeji. Być może położenie centralne rejonu, na
pograniczu Włoch i1 Szwajcar iii, w sąsiedztwie Francji1,
colo XV; prof. N. R a s m o Alessio Longhi e Antonio Me-
daglia nelParte rinascimentale trentina; dr L. Bertolini
Arte e artisti del Lario e del Ceresio e loro attivita nel ter-
ritorio di Pisa, Lucca e Massa; prof. O. Morisani Con-
siderazioni su Tomaso e Giovan Francesco Malvito; prof.
S. Bottari Scultori di origine lombarda in Sicilia — Anto-
nello Fleri; prof. M. Meli L’apporto degli architetti co-
maschi nello suiluppo delParchitettura del 400 in Palermo;
prof. M. E. Gomez Moreno Los escultores de Como, Lu-
gano y su region en Espana; dr M. R o q u e s Deux archi-
tectes lombards dans le Haut Dauphine vers 1500; dr E. G u 1-
d a n Die ersten italienischen Bauhandwerker in Deutschland
zu Beginn der Neuzeit; dr R. Wagner Rieger Die Aus-
strahlungen der Komaskenkunst nach Ungarn, Bóhmen und
'ósterreich in XV und XVI. Jahrhundert; prof. dr W. Ł a-
z a r i e w Le opere di Piętro Antonio Solari in Russia
e i rapporti artistici italo-russi nel tardo Quattrocento;
S. Kozakiewicz L’attivita degli architetti e lapicidi
comaschi e luganesi in Polonia negli anni 1520—1580. Reasu-
mujący referat wygłosił prof. dr E. A r s 1 a n Considerazioni
sulParte dei laghi. Wszystkie te referaty, stanowiące pierwszy
tak obszerny i udokumentowany materiał do działalności
Komasków i Tessyńczyków w Europie w w. XV—XVI, zo-
stały opublikowane ostatnio w wydawnictwie „Arte e artisti
dei laghi lombardi". Societa Archeologica Comense, Como 1959.
Wspomniany referat polski, uzupełniony wprowadzającym
wstępem, jest powtórzony w niniejszym artykule.
O konferencji w Varennie, por. także E. G u 1 d a n, Werke
und Wanderwege der Maestri Comacini 1400—1520, „Das Mun-
ster", X, 1957, Heft 9/10, s. 371—374, oraz tegoż Ausstrahlun-
gen der Comasken-Kunst in Europa, „Osterreichische Zeit-
schrift fur Kunst und Denkmalpflege", XII, 1958, Heft 1/2,
s. 9—13; L. Simona, Notę sul secondo conuegno di storia
delParte a Varenna, „II Cantonetto", Lugano, V, 1957, nr 2,
sierpień, s. 36—39.
Niektóre ze wspomnianych referatów dotyczyły zagadnie-
nia działalności Komasków i Tessyńczyków w krajach euro-
pejskich poza Włochami. W tym zakresie por. także, jeśli
chodzi o Niemcy, A. M. Z e n d r a 11 i, Graubilnder Bau-
meister und Stukkatoren in deutschen Landen zur Barock-
und Rokokozeit, Zurich 1930; o Czechy, K. Chytil, Maestri f
luganesi in Boemia nel secolo XVI, L’Italia e Parte straniera,
Roma 1922; jeśli chodzi o Rosję, cyt. wyżej pracę A. Benois.
Prace polskie na ten temat będą podane dalej.
4
sadzie wyiboru: nie ze względu ma odrębność sztuki
obszaru — który i z tęgo punktu widzenia stanowi
część większego rejonu — ale ze względu na fakt na-
gminnego dla tego terenu i trwającego przez wieki
zjawiska masowego kształcenia się większości miesz-
kańców na artystów i rzemieślników artystycznych
i nileprzeirwainie trwającej ic!h emigracji do* innych
prowincji Włoch i do innych krajów. W tym rejonie
nieraz mała wioska przez setki lat wydawała' całe na-
stępujące po sobie geineraicje artystyczne, podczas gdy
inne prowincje Włoch czy Szwajcarii, a nawet pozosta-
łe rejony Lombardii nie odznaczały się już tymi właś-
ciwościami. Dlatego też problem artystów pochodzą-
cych z tego terenu stanowi zagadnienie odrębne w hi-
storii sztuki nie tylko Italii, alle i innych krajów 2.
Mamy na tym terenie i Większe miaiste, jak Como,
Sondrio, Dugamo, Locarno. Maimy mniejsze miasta i
miasteczka, jak Mendrisio w rejonile jeziora Lugano,
jak Menaggio i Beflliagilo nad jeziorem Coimo. Lecz er-
2 Poza cytowaną w przypisie 1 książką Merzaria, nastę-
pujące prace traktują ten problem ogólnie lub badają go
z punktu widzenia pochodzenia artystów z terenu pogranicz-
nego włosko-szwajcarskiego: G. Bianchi, Gli artisti tici-
nesi, Lugano 1900; A. B e n o i s, Razsadnik iskusstwa (Pe-
piniere d’art. Lugano et ses environs), „Staryje Gody“, 1909,
s. 175—202; to samo po włosku w tłum. L. Simona pt. A. B e-
n o i s, Lugano e dintorni, un semenzaio di artisti, Gli arti-
sti ticinesi in Russia, Gentilino 1913; F. Bernasconi, Le
maestranze ticinesi nella storia delParte, Lugano 1926; L. Si-
mona, Artisti della Svizzera italiana... Parte I-A, Gli artisti
del bor go di Agno, Zurigo 1931; M. Guidi, Dizionario degli
artisti ticinesi, Roma 1932; L. Simona, Artisti ed antiche
famiglie della Collina d’Oro, Lugano 1935; U. D o n a t i,
Breve storia di artisti ticinesi, Bellinzona 1936; F. Chi es a,
L’attivita artistica delle popolazioni ticinesi e il suo valore
storico, Zurigo b. d.; L. Brentani, Antichi maestri d’arte
e di scuola delle terre ticinesi, I—IV, L. Simona, Lugano
e dintorni un semenzaio d’artisti, ,,Bolletino storico della
Syizzera Italiana", 1944, nr 4, i 1945, nr 1 oraz odb.; R. V i-
ghi, „Palladio" IV, 19, s. 115—117.
Problemem działalności Komasków i Tessyńczyków i jego
opracowaniem od strony naukowej zajmuje się obecnie To-
warzystwo Archeologiczne w Como (Societa Archeologica Co-
mense) z inicjatywy swego prezesa, prof. dra Aristide Cal-
derini, i profesora Uniwersytetu w Pawii, dra Edoardo Ars-
lana. W r. 1956 Towarzystwo zorganizowało pierwszą konfe-
rencję poświęconą temu zagadnieniu w Vareunie nad je-
ziorem Como. W dniach 3—9 czerwca 1957 r. odbyła się w Va-
rennie druga konferencja naukowa poświęcona działalności
Komasków i Tessyńczyków we Włoszech i w innych krajach
europejskich od ok. r. 1400 do ok. r. 1520; dla niektórych
krajów europejskich ostatnia data została przekroczona, się-
gając do końca w. XVI. Na konferencji w r. 1957 zostały wy-
głoszone następujące referaty: dr L. Maile L’arte dei
laghi in Piemonte nel secolo XV; dr E. Gavazza Ricerche
sulPattiwita dei Gaggini architetti a Genova; dr R. Bren-
z o n i I Maestri Panthei lapicidi e architetti veronesi,
oriundi del Ceresio; prof. G. G. Z o r z i Architetti e scul-
tori dei laghi di Lugano e Como in Vicenza nel secolo XV;
prof. G. Mariacher Nuovi contributi sulPattwita di
scultori lombardi — caronesi e comaschi — del primo >500
a Venezia e nel territorio prossimo; dr C. Someda De
Marco Architetti e lapicidi lombardi in Friuli nel se-
tyśicii z całego tego kraju pochodzący wywodzili się
iniile .tytL© z tyich milaślt i! mliiasteiczek, co z miałycih wiosek
i osiad, rolzisdianych nad brzegami jezior i w dolinach,
dzielących, maisywy gónskie, zbiegających się ku jezio-
rami. Typowe to dla całego obszaru jezior alpejskich
wioski ii osady, na niewielkiej tylko przestrzeni bez-
pośrednio maid jeziorem (ii. 2) lufo na stoikach górskich
malowniczo grupujące murowanie doimy, często jedno-
lub dwupiętrowe, z wysitrzellaijącą ipoinald grupę domów
wiieżą, parafialnego; kościółka.
Przyczyny, dla których omawiany rejon stał się re-
zerwuarem dostarczającym artystów dla Włoch i in-
nych krajów, inlie zostały jeszcze dostatecznie zbadane.
Fakt, że to okolicie ubogie, prawie bez ziemi 'ornej, ska-
zujące większość ludności męskiej na emigrację, tłu-
maczy nam tylko przyczyny tej emigracji, aile nie tłu-
maczy nami, czemu przybrała ona charakter emigracji
airtysityczmeji. Być może położenie centralne rejonu, na
pograniczu Włoch i1 Szwajcar iii, w sąsiedztwie Francji1,
colo XV; prof. N. R a s m o Alessio Longhi e Antonio Me-
daglia nelParte rinascimentale trentina; dr L. Bertolini
Arte e artisti del Lario e del Ceresio e loro attivita nel ter-
ritorio di Pisa, Lucca e Massa; prof. O. Morisani Con-
siderazioni su Tomaso e Giovan Francesco Malvito; prof.
S. Bottari Scultori di origine lombarda in Sicilia — Anto-
nello Fleri; prof. M. Meli L’apporto degli architetti co-
maschi nello suiluppo delParchitettura del 400 in Palermo;
prof. M. E. Gomez Moreno Los escultores de Como, Lu-
gano y su region en Espana; dr M. R o q u e s Deux archi-
tectes lombards dans le Haut Dauphine vers 1500; dr E. G u 1-
d a n Die ersten italienischen Bauhandwerker in Deutschland
zu Beginn der Neuzeit; dr R. Wagner Rieger Die Aus-
strahlungen der Komaskenkunst nach Ungarn, Bóhmen und
'ósterreich in XV und XVI. Jahrhundert; prof. dr W. Ł a-
z a r i e w Le opere di Piętro Antonio Solari in Russia
e i rapporti artistici italo-russi nel tardo Quattrocento;
S. Kozakiewicz L’attivita degli architetti e lapicidi
comaschi e luganesi in Polonia negli anni 1520—1580. Reasu-
mujący referat wygłosił prof. dr E. A r s 1 a n Considerazioni
sulParte dei laghi. Wszystkie te referaty, stanowiące pierwszy
tak obszerny i udokumentowany materiał do działalności
Komasków i Tessyńczyków w Europie w w. XV—XVI, zo-
stały opublikowane ostatnio w wydawnictwie „Arte e artisti
dei laghi lombardi". Societa Archeologica Comense, Como 1959.
Wspomniany referat polski, uzupełniony wprowadzającym
wstępem, jest powtórzony w niniejszym artykule.
O konferencji w Varennie, por. także E. G u 1 d a n, Werke
und Wanderwege der Maestri Comacini 1400—1520, „Das Mun-
ster", X, 1957, Heft 9/10, s. 371—374, oraz tegoż Ausstrahlun-
gen der Comasken-Kunst in Europa, „Osterreichische Zeit-
schrift fur Kunst und Denkmalpflege", XII, 1958, Heft 1/2,
s. 9—13; L. Simona, Notę sul secondo conuegno di storia
delParte a Varenna, „II Cantonetto", Lugano, V, 1957, nr 2,
sierpień, s. 36—39.
Niektóre ze wspomnianych referatów dotyczyły zagadnie-
nia działalności Komasków i Tessyńczyków w krajach euro-
pejskich poza Włochami. W tym zakresie por. także, jeśli
chodzi o Niemcy, A. M. Z e n d r a 11 i, Graubilnder Bau-
meister und Stukkatoren in deutschen Landen zur Barock-
und Rokokozeit, Zurich 1930; o Czechy, K. Chytil, Maestri f
luganesi in Boemia nel secolo XVI, L’Italia e Parte straniera,
Roma 1922; jeśli chodzi o Rosję, cyt. wyżej pracę A. Benois.
Prace polskie na ten temat będą podane dalej.
4