Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (21.1959)

ZYGMUNT KRUSZELNICKI
ZE STUDIÓW NAD IKONOGRAFIĄ CHRYSTUSA FRASOBLIWEGO

i

Problem genezy i Ikonograficznej interpretacji
przedstawienia Chrystusa Frasobliwego posiada szcze-
gólne znaczenie dla historii sztuki polskiej ze wzglę-
du na niezwykle szerokie rozprzestrzenienie się u nas
tego typu rzeźbiarskiego i głębokie jego zrośnięcie
z rodzimym krajobrazem.
Typ Chrystusa Frasobliwego wchodzi w zakres
tzw. przedstawień dewocyjnych (Andachtsbilder) —
wytworu wzmagających się w religii późniejszego
średniowiecza mistycznych tendencji oraz rozwijają-
cych się wówczas coraz silniej form prywatnego, nie-
liturgioznego nabożeństwa. Jak wiadomo, przedsta-
wienia dewocyjme nie tyllko izolowały poszczególne
postacie z ciągu historycznych wydarzeń, lecz rów-
nież zawierały, w przeciwieństwie do tradycyjnych
przedstawień reprezentacyjnych, silne treści emocjo-
nalne, jak najbardziej uczłowieczając sakralne posta-
cie i wydarzenia1. Wykonywane w drzewie, samo
1 W. S t e c h o w, Andachtsbilder gotischer Plastik, Ber-
lin 1923, s. 3—5; O. S c h m i 11, Reallexikon sur Deutschen
Kunstgeschichte, I, Stuttgart 1937, szp. 681—687, „Andacht-
sbild“ (D. Klein); H. Swarzenski, Quellen sum deutschen
Andachtsbild, „Zeitschrift tur Kunstgeschichte“, IV, 1935,
s. 141—144; W. P i n d e r, Die deutsclie Plastik vom ausgehen-
den Mittelalter bis sum Ende der Renaisance, I, Wildpark-
Potsdam 1924, s. 92 nn.; tenże, Die Kunst der ersten Biirge-
rseit, Leipzig 1940, s. 43 nn.; L. Kalinowski, Genesa
Piety średniowiecsnej, „Prace Komisji Historii Sztuki PAU",
X, 1952, s. 157 nn.
2 R. F. M e r k e 1, Die Mystik im Kulturleben der Vólker,
Hamburg 1940, s. 139; H. W i 1 m, Die gotische Holsfigur, ihr
Wesen und ihre Technik, Leipzig 1923, s. 1.
3 G. v. d. O s t e n. Der Schmersensmann, Typengeschichte
eines deutschen Andachtsbildwerkes von 1300 bis 1600, Berlin
1935, s. 10; E. B e n z, Christliche Mystik und christliche Kunst,
„Deutsche Yierteljahrschrift ftir Literaturwissenschaft und

dzielne, wyizolowane z kontekstu scen historycz-
nych rzeźby kultowe łatwo się rozpowszechniały,
także i dzięki skromności swego materiału d małym
rozmiarom2. Poczynając od czasów św. Bernarda
z Clairvaux coraz większą rolę odgrywa pojmowanie
Chrystusa jako historycznie umiejscowionego cierpią-
cego człowieka3. Zagłębiając się w arcyreałdstycznie
pojęty przebieg ziemskiego życia Zbawiciela, a w
szczególności Drogi Krzyżowej, starając się wydobyć
zeń i w pełni przeżyć każdy najdrobniejszy nawet epi-
zod4 —• zwracano się z natury rzeczy ku tekstom
niekanomcznym, zawierającym o tyle więcej od czte-
rech oficjalnych Ewangelii wzruszających szczegółów
biograficznych5, względnie przechodzono do wyobra-
żeń będących już wyłącznie płodem indywidualnych
rozmyślań. Jednym z 'takich właśnie niekanonicznych,
a nawet nieapotkryficznych przedstawień, usiłujących
uchwycić jeden, a właściwie 'kilka „intermediowych”
Geistesgeschichte“, XII, 1934, s. 44; W. Dilthey, Der
Entwicklungsgeschichtliche Pantheismus nach seinem ge-
schichtlichen Zusammenhang mit den dlteren pantheistischen
Systemen, „Gesammelte Schriften", II, Leipzig-Berlin 1929,
s. 320 nn.; J. Schuck, Das religióse Erlebniss beim hl. Ber-
nard von Clairvaux, Wtirzburg 1922, s. 42 nn.; J. Huby,
Christus, Manuel d’histoire des religions, Paris 1927, s. 1155 nn,;
W. Podiach a, Miniatury modlitewnika króla Władysława,
w pracy zbiorowej: Modlitewnik Władysława Warneńcsyka,
Lwów 1928, s. 122 nn.; o analogicznych, na ogół wcześniejszych
zjawiskach w Kościele Wschodnim por. N. Arsenie w,
Ostkirche und Mystik, Mtinchen 1943, s. 78 nn., 101 n.
4 A. F r a n z, Die Messe im deutschen Mittelalter, Frei-
burg im Breisgau 1902, s. 26 n., 155 nn.; J. Ancelet- Hu-
śta c h e, La vie mystiąue d’un monastere de Dominicaines
au moyen-dge, Paris 1928, s. 56—63.
5 A. Brtickner, Apokryfy Sredniowiecsne, część I, Kra-
ków 1900, s. 11—14.

307