DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Miłobędzki, Adam: Zamek w mokrsku górnym i niektóre problemy małopolskiej architektury XV I XVI wieku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.41528#0049
ZAMEK W MOKRSKU GÓRNYM
III
Pierwotne ukształtowanie ziarnku w Mokrsku Gór-
nym mile ibyło w pierwszej połowie XVI 'W. w Mało-
poilsce odioisidbnione, i ito zarówno w zakresie układu
całoiśicii założenia, j alk i form jego składników — przede
wszystkim pałacu iii wieży wjazdowej,.
Pałac inalłeżał dio typu miodbegiot iod początku
XVI wi. w największych irtezyidienicijacih małopollisfcich.
Jego wydłużiony, j-edbofralhtioiwy plam- di specyficzna
dyspozycja ikfoindygnacjii — wysokie piwnice, na poły
gospodarcze przyizdemiie, piętro pierwsze imiieszkalline,
drugie reprezentacyjne (il. 16) — nawiązuje poprzez
typ średniowiecznego pallatium dio diawiniejszych tra-
dycji budioWLainyidh toasieiniu Morzai Śródziemnego31.
W późnym średniowieczu tan typ budynku wznoszony
bywał w wielkich rezydencjach środkowych Niemiec,
mi. w iSafcsioinliii (inip. główne skrzydło starego zaimku
w Dreźnie z alk. 1470 r.) skąd przedlostiał się do
Małopolski zapewne za- pośrednictwem Śląska (choć
dziś byłoby trudno wskazać na Śląsku wcześniejsze kla-
syczne przykłady takiego- pałacu)23. Pierwowzorem jego
w Polsce była prawdopodobnie rezydencja królewska
na Wawelu, ściślej mówiąc, tzw. Dom, Królowej —
-najstarsze skrzydło renesiamsiowego zamku (1501—1507)’,
którego późniejsza rozbudowa polegała, właściwie na
kolejnym -dostawianiu podobnych pałaców wokół no-
wego dziedzińca (il. 16) 'u. Ten schemat budow-
lany powtórzolny został w Mokrsku, ii, w Wiśniczu
Nowym (przed 1550 r.), pokrewieństwa z nim wykazu-
ją też budynki mieszkalne zaimków w Drzewicy
(1527/35) i, w pewnym stopniu, w Szydłowcu (prz-ed
1-526), aczkolwiek reprezentacyjna funkcja- -drugiego
piętra nie została! tu talk silnie architektonicznie za-
akcentowana. Funkcjonalna dyspozycja kondygnacji
tych pałaiców występuje ponadto w budynkach rezy-
denicjioniallinych Innego typu — w wieżach mieszkal-
nych w Pioitrkolwie i Rzemieniu25.
Podiobniie jak -pałaic, -również wieża -wjazdowa —
jedyny -wysokościowy akcent zespołu — nie była
w MałoiptoilSice ma początku XVI Wi tradycyjnym ele-
21 E. Lundberg, Herremannens bostad (L’liabitation
seigneuriale), Stockholm 1935, s. 388, 390.
22 Jw„ S. 363, 364, 367, 368, 375.
23 Wśród zamkowych budynków mieszkalnych, zestawio-
nych w monografii B. Guerąuina (Zamki śląskie, War-
szawa 1957) podobna dyspozycja w czystej formie występuje
dopiero w pałacu w Grodźcu — dziele Wandalina Rosskopfa
z 1522 r. (s. 48).
24 Czworoboczny, dość regularny układ skrzydeł zamku
wawelskiego stanowił najbardziej reprezentatywny przejaw
inspirowanego ponadużytkowymi koncepcjami dążenia do re-
gularności planu, cechującego nierenesansową architekturę
polską XV i XVI w. (por. niżej), trudno tu jednak mówić
o jednolitości koncepcji przestrzennej w kategoriach ówczes-
nych pałaców włoskich. Wbrew twierdzeniu T. Dobrowol-
skiego (Zamek na Wawelu — dzieło architektury pol-
4-— ' " 1 ł
O 1Q to o iOM
II. 8. Mokrsko Górne, zamek, rekonstrukcja planu I i II
piętra pałacu. Opracowanie autora w oparciu o pomiar
PKZ.
mentem architektury zamkowej, aczkolwiek odziedzi-
czyła-. inlłielkjtóire ciechy ia raczej funkcje wież typu
„donjon”, będących iGŚnodkiam większości zaimków
wcześniejszych. W drugiej pdłiowie XV w. klasyczne
don żony nie są już w Małopolsice budowlane. Zapifca-ją
rówmolleigłe ze w-zrostam mieiszkalinio-repriezentacyjnieiglo
programu zamków, -rozrastając się w wieże; mieszkalne
(>a irlaiczej będąc wchłanliaine przez tein równie trady-
cyjny typ budowlany), albo- — gdy istniały osobne
pałacie, jak w Mokrsku — kojarząc -silę ,zi bramą wjaz-
dową i przcmioisząc na nią funkcje wairtowmiiic-zio-obrom-
ne. Pierwowzorów fiorm wież wjazdowych dostarczały
przede wszystkim -obwarowania imiaisł — 'dostosowane
już do -obrony palnej -wysokie bramy -drugiej połowy
skiej, „Studia Renesansowe", I, 1956, s. 148, 150), brak na
Wawelu założenia odśrodkowego, które wychodziłoby od
zwartego dziedzińca na zewnątrz. Te krużganki, które stoją
dziś, jak wynika nie tylko z analizy formalnej, ale i prze-
kazów źródłowych (por. m, in. ks. B. Przybyszewski,
Muratorzy i kamieniarze..., jw., s. 151), stanowią późniejszy
dodatek do skrzydeł, a nie jądro kompozycji. Skrzydła po-
wstawały kolejno, stanowiąc autonomiczne budowle, a roz-
planowanie ich wnętrz bez wspólnej amfilady (której istnie-
nie widocznie sugerowały Dobrowolskiemu otwory przebite
podczas niedawnej restauracji zamku), natomiast z oddziel-
nymi parupokoj owymi apartamentami, dostępnymi każdy
z osobna od zewnątrz — również przeczy integralności kom-
pozycji.
25 H. Rutkowski, Zamek w Piotrkowie, „Kwartalnik
Urbanistyki i Architektury", III, 1958, s. 159—162.
37
III
Pierwotne ukształtowanie ziarnku w Mokrsku Gór-
nym mile ibyło w pierwszej połowie XVI 'W. w Mało-
poilsce odioisidbnione, i ito zarówno w zakresie układu
całoiśicii założenia, j alk i form jego składników — przede
wszystkim pałacu iii wieży wjazdowej,.
Pałac inalłeżał dio typu miodbegiot iod początku
XVI wi. w największych irtezyidienicijacih małopollisfcich.
Jego wydłużiony, j-edbofralhtioiwy plam- di specyficzna
dyspozycja ikfoindygnacjii — wysokie piwnice, na poły
gospodarcze przyizdemiie, piętro pierwsze imiieszkalline,
drugie reprezentacyjne (il. 16) — nawiązuje poprzez
typ średniowiecznego pallatium dio diawiniejszych tra-
dycji budioWLainyidh toasieiniu Morzai Śródziemnego31.
W późnym średniowieczu tan typ budynku wznoszony
bywał w wielkich rezydencjach środkowych Niemiec,
mi. w iSafcsioinliii (inip. główne skrzydło starego zaimku
w Dreźnie z alk. 1470 r.) skąd przedlostiał się do
Małopolski zapewne za- pośrednictwem Śląska (choć
dziś byłoby trudno wskazać na Śląsku wcześniejsze kla-
syczne przykłady takiego- pałacu)23. Pierwowzorem jego
w Polsce była prawdopodobnie rezydencja królewska
na Wawelu, ściślej mówiąc, tzw. Dom, Królowej —
-najstarsze skrzydło renesiamsiowego zamku (1501—1507)’,
którego późniejsza rozbudowa polegała, właściwie na
kolejnym -dostawianiu podobnych pałaców wokół no-
wego dziedzińca (il. 16) 'u. Ten schemat budow-
lany powtórzolny został w Mokrsku, ii, w Wiśniczu
Nowym (przed 1550 r.), pokrewieństwa z nim wykazu-
ją też budynki mieszkalne zaimków w Drzewicy
(1527/35) i, w pewnym stopniu, w Szydłowcu (prz-ed
1-526), aczkolwiek reprezentacyjna funkcja- -drugiego
piętra nie została! tu talk silnie architektonicznie za-
akcentowana. Funkcjonalna dyspozycja kondygnacji
tych pałaiców występuje ponadto w budynkach rezy-
denicjioniallinych Innego typu — w wieżach mieszkal-
nych w Pioitrkolwie i Rzemieniu25.
Podiobniie jak -pałaic, -również wieża -wjazdowa —
jedyny -wysokościowy akcent zespołu — nie była
w MałoiptoilSice ma początku XVI Wi tradycyjnym ele-
21 E. Lundberg, Herremannens bostad (L’liabitation
seigneuriale), Stockholm 1935, s. 388, 390.
22 Jw„ S. 363, 364, 367, 368, 375.
23 Wśród zamkowych budynków mieszkalnych, zestawio-
nych w monografii B. Guerąuina (Zamki śląskie, War-
szawa 1957) podobna dyspozycja w czystej formie występuje
dopiero w pałacu w Grodźcu — dziele Wandalina Rosskopfa
z 1522 r. (s. 48).
24 Czworoboczny, dość regularny układ skrzydeł zamku
wawelskiego stanowił najbardziej reprezentatywny przejaw
inspirowanego ponadużytkowymi koncepcjami dążenia do re-
gularności planu, cechującego nierenesansową architekturę
polską XV i XVI w. (por. niżej), trudno tu jednak mówić
o jednolitości koncepcji przestrzennej w kategoriach ówczes-
nych pałaców włoskich. Wbrew twierdzeniu T. Dobrowol-
skiego (Zamek na Wawelu — dzieło architektury pol-
4-— ' " 1 ł
O 1Q to o iOM
II. 8. Mokrsko Górne, zamek, rekonstrukcja planu I i II
piętra pałacu. Opracowanie autora w oparciu o pomiar
PKZ.
mentem architektury zamkowej, aczkolwiek odziedzi-
czyła-. inlłielkjtóire ciechy ia raczej funkcje wież typu
„donjon”, będących iGŚnodkiam większości zaimków
wcześniejszych. W drugiej pdłiowie XV w. klasyczne
don żony nie są już w Małopolsice budowlane. Zapifca-ją
rówmolleigłe ze w-zrostam mieiszkalinio-repriezentacyjnieiglo
programu zamków, -rozrastając się w wieże; mieszkalne
(>a irlaiczej będąc wchłanliaine przez tein równie trady-
cyjny typ budowlany), albo- — gdy istniały osobne
pałacie, jak w Mokrsku — kojarząc -silę ,zi bramą wjaz-
dową i przcmioisząc na nią funkcje wairtowmiiic-zio-obrom-
ne. Pierwowzorów fiorm wież wjazdowych dostarczały
przede wszystkim -obwarowania imiaisł — 'dostosowane
już do -obrony palnej -wysokie bramy -drugiej połowy
skiej, „Studia Renesansowe", I, 1956, s. 148, 150), brak na
Wawelu założenia odśrodkowego, które wychodziłoby od
zwartego dziedzińca na zewnątrz. Te krużganki, które stoją
dziś, jak wynika nie tylko z analizy formalnej, ale i prze-
kazów źródłowych (por. m, in. ks. B. Przybyszewski,
Muratorzy i kamieniarze..., jw., s. 151), stanowią późniejszy
dodatek do skrzydeł, a nie jądro kompozycji. Skrzydła po-
wstawały kolejno, stanowiąc autonomiczne budowle, a roz-
planowanie ich wnętrz bez wspólnej amfilady (której istnie-
nie widocznie sugerowały Dobrowolskiemu otwory przebite
podczas niedawnej restauracji zamku), natomiast z oddziel-
nymi parupokoj owymi apartamentami, dostępnymi każdy
z osobna od zewnątrz — również przeczy integralności kom-
pozycji.
25 H. Rutkowski, Zamek w Piotrkowie, „Kwartalnik
Urbanistyki i Architektury", III, 1958, s. 159—162.
37