DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Jaroszewski, Tadeusz Stefan; Kowalczyk, Jerzy: Artyści w Puławach w XVIII wieku: (w świetle ksiąg metrykalnych parafii Włostowice)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.41528#0226
TADEUSZ ST. JAROSZEWSKI, JERZY KOWALCZYK
Masowe występowanie artystów ma miejsce po-
cząwszy od roku 1722, kiedy Ihetmanowa Elżbieta Sie-
niawska podejmuje odbudowę spalonej (1708 r.) rezy-
dencji puławskiej oraz funduje kościół we Włostowi-
cach. Następuje potem bogaty w zdarzenia artystyczne
długi okres rządów rodziny Czartoryskich, najpierw
Marii-Zofii z Sienią wskiclh i Augusta wojewody rus-
kiego (1731—82), potem Izabelli z Flemingów i Ada-
ma Kazimierza, generała ziem podolskich (do r. —
1831). Okres masowego występowania artystów koń-
czy się ok. roku 1810, kiedy wszystkie zasadnicze
prace przy budowlach i ogrodach rezydencji były za-
kończone.
Niniejszy artykuł składa się z dwóch części: omó-
wienia ważniejszych sylwetek artystów i obszernego
aneksu zawierającego wykaz artystów puławskich
występujących w aktach włostowickieih. Materiały te
zostały uzupełnione poszukiwaniami w archiwach pa-
rafialnych w Końskowoli koło Puław i Wilanowie pod
Warszawą, miejscowościach należących wówczas do
rodziny Czartoryskich. W części pierwszej autorzy
chcieli również wyciągnąć wnioski co do atrybucji
niektórych dzieł w oparciu o inne materiały archi-
walne.
2. ARCHITEKCI. W latach 1722—1810 występuje
w aktach włostowickieih 11 architektów. W pierwszej
fazie do r. 1738 pojawiają się trzej: Franciszek An-
toni Mayer, Karol Mayer i Franciszek Lombardin.
Znany dzięki badaniom P. Bohdziewicza architekt
Elżbiety Sieniawskiej F. A. Mayer prowadzi od roku
1722 ożywianą działalność budowlaną przy rezyden-
cji 6. Akta metrykalne potwierdzają jego kierowniczą
rolę przy budowie kościoła we Włostowicach („archii-
tectus ecclesiae wlostovicensis” — 1726 i 1727) oraz
przebudowy kościoła w Końskowoli, gdzie występuje
w okresie trwania robót (ok. 1732). Był on Czechem
z pochodzenia i posługiwał się językiem niemieckim,
choć pisał również po polsku.
Zastępcą F. A. Mayera był „ylicearchitectus” Fran-
ciszek Lombardin, również Czech, zatrudniony rów-
nocześnie z Mayerem przy budowie kościoła we Wło-
stowicach („yicearchitectus ecclesiae praesentis”) i
Końskowoli.
Niespodziankę stanowi postać Karola Mayera, zna-
nego dotąd jako burgrabia dworu Czartoryskich. Za-
8 st. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, War-
szawa 1954, s. 185; oraz Arch. Czartoryskich w Krakowie, Ew.
497, Budowa pałacu w Puławach od r. 1730.
7 Arch. Czartoryskich w Krakowie, Ew. 497; burgrabia Ma-
yer występuje jeszcze w r. 1749, jw.
8 W kilkanaście lat później, w r. 1766 i 1774 występuje
również pewien Samuel Rychter, ale bez podania zawodu.
9 Wł. Tatarkiewicz, Czarny marmur w Krakowie,
„Prace K. H. S.“ X, 1952, s. 149.
10 Arch. Czartoryskich w Krakowie, Ew. 500; kontrakt
zawarty w Warszawie 25.VII.1742 r., następnie 4.1.1743 r.
Brunner potwierdza odbiór wynagrodzenia.
nim osiągnął to stanowisko w r. 1730, pełnił funk-
cję architekta-, podobnie jak F. A. Mayer, z którym
zapewne był spokrewniony. Raporty swoje pisał
w języku niemieckim7.
Działalność tycih trzech architektów przypada na
okres odbudowy zniszczonej rezydencji trwający do
roku 1736.
Nieznaną dotąd postacią jest architekt Jerzy Te-
clau, kapitan Gwardii Królewskiej, odnotowany w ak-
tach metrykalnych przez 9 lat (1737—45). Rolę jego
trudno dziś określić, gdyż w pracach przy rezydencji
po roku 1736 panował chwilowy zastój.
Na łata czterdzieste XVIII stulecia przypada stały
pobyt w Puławach Samuela Rychtera z rodziną, po-
czątkowo wicearchitekta, później architekta puław-
skiego8. Nie wykluczane, że Rychter miał pieczę nad
urządzaniem wnętrz pałacu puławskiego już całko-
wicie w duchu rokoka. O poważniejszych robotach
przy rezydencji świadczy duża ilość występujących
wówczas w Puławach rzeźbiarzy i malarzy oraz spro-
wadzanie do pałacu w ciągu kilkunastu lat (1740—56)
marmurowej posadzki z Czernej9. Do ułożenia po-
dłóg i zapewne boazerii w 25 pokojach zaangażowano
w r. 1742 nadwornego stolarza królewskiego Marci-
na Brunnera 10 *. Była to, jak się zdaje, ostateczna mo-
dernizacja wnętrz w duchu rokoka, utrwalona przez
inwentaryzację Deybla, opublikowaną przez S. Lo-
rentza10a. Około r. 1745 projektowana była również
znaczna rozbudowa pałacu przez dodanie kolumno-
wych galerii i pawilonów z rzeźbami Jana Chryzo-
stoma Redleran. Rozbudowa ta nie doszła jednak
do skutku.
W r. 1753 pojawia się w Puławach architekt An-
toni Franciszek Mokein, podchorąży Gwardii Królew-
skiej i przebywa przez 25 łat. Tu zakłada rodzinę
i itu umiera w r. 1777. Na dworze Czartoryskich peł-
nił funkcję architekta i subintendenita. W okresie jego
pobytu w Puławach powstaje szereg pawilonów par-
kowych np. damek chiński lub pawilon z owalnym
salonem kolumnowym, przebudowany następnie na
Dorn Gotycki12, których budową mógł kierować. Ja-
ko wojskowy, Mokein mógł być autorem niektórych
planów kartograficznych Puław.
Po śmierci Mokeina stanowisko nadwornego ar-
chitekta objął Jan Kotelnicki i piastował je do zgonu
ioa St. Lorentz, jw.
11 Arch. Czartoryskich w Krakowie, Ew. 497, „Rachunek
materiałów potrzebnych do wystawienia pawilonów przy pa-
łacu puławskim według abrysów"; por. również hasło: „Redler“
w wykazie rzeźbiarzy na końcu artykułu.
12 T. St. Jaroszewski i J. Kowalczyk, jw., s. 224
n., ryc. 3.
13 G. Ciołek, Ogród w Wilanowie, „Biulentyn Hist.
Szt.“, IX, 1947, s. 110 n. Inwentaryzację kościoła odnaleźliś-
my w Archiwum Marconich znajdującym się w Bibliotece
I. U. A. w Warszawie (teka Wilanów).
214
Masowe występowanie artystów ma miejsce po-
cząwszy od roku 1722, kiedy Ihetmanowa Elżbieta Sie-
niawska podejmuje odbudowę spalonej (1708 r.) rezy-
dencji puławskiej oraz funduje kościół we Włostowi-
cach. Następuje potem bogaty w zdarzenia artystyczne
długi okres rządów rodziny Czartoryskich, najpierw
Marii-Zofii z Sienią wskiclh i Augusta wojewody rus-
kiego (1731—82), potem Izabelli z Flemingów i Ada-
ma Kazimierza, generała ziem podolskich (do r. —
1831). Okres masowego występowania artystów koń-
czy się ok. roku 1810, kiedy wszystkie zasadnicze
prace przy budowlach i ogrodach rezydencji były za-
kończone.
Niniejszy artykuł składa się z dwóch części: omó-
wienia ważniejszych sylwetek artystów i obszernego
aneksu zawierającego wykaz artystów puławskich
występujących w aktach włostowickieih. Materiały te
zostały uzupełnione poszukiwaniami w archiwach pa-
rafialnych w Końskowoli koło Puław i Wilanowie pod
Warszawą, miejscowościach należących wówczas do
rodziny Czartoryskich. W części pierwszej autorzy
chcieli również wyciągnąć wnioski co do atrybucji
niektórych dzieł w oparciu o inne materiały archi-
walne.
2. ARCHITEKCI. W latach 1722—1810 występuje
w aktach włostowickieih 11 architektów. W pierwszej
fazie do r. 1738 pojawiają się trzej: Franciszek An-
toni Mayer, Karol Mayer i Franciszek Lombardin.
Znany dzięki badaniom P. Bohdziewicza architekt
Elżbiety Sieniawskiej F. A. Mayer prowadzi od roku
1722 ożywianą działalność budowlaną przy rezyden-
cji 6. Akta metrykalne potwierdzają jego kierowniczą
rolę przy budowie kościoła we Włostowicach („archii-
tectus ecclesiae wlostovicensis” — 1726 i 1727) oraz
przebudowy kościoła w Końskowoli, gdzie występuje
w okresie trwania robót (ok. 1732). Był on Czechem
z pochodzenia i posługiwał się językiem niemieckim,
choć pisał również po polsku.
Zastępcą F. A. Mayera był „ylicearchitectus” Fran-
ciszek Lombardin, również Czech, zatrudniony rów-
nocześnie z Mayerem przy budowie kościoła we Wło-
stowicach („yicearchitectus ecclesiae praesentis”) i
Końskowoli.
Niespodziankę stanowi postać Karola Mayera, zna-
nego dotąd jako burgrabia dworu Czartoryskich. Za-
8 st. Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, War-
szawa 1954, s. 185; oraz Arch. Czartoryskich w Krakowie, Ew.
497, Budowa pałacu w Puławach od r. 1730.
7 Arch. Czartoryskich w Krakowie, Ew. 497; burgrabia Ma-
yer występuje jeszcze w r. 1749, jw.
8 W kilkanaście lat później, w r. 1766 i 1774 występuje
również pewien Samuel Rychter, ale bez podania zawodu.
9 Wł. Tatarkiewicz, Czarny marmur w Krakowie,
„Prace K. H. S.“ X, 1952, s. 149.
10 Arch. Czartoryskich w Krakowie, Ew. 500; kontrakt
zawarty w Warszawie 25.VII.1742 r., następnie 4.1.1743 r.
Brunner potwierdza odbiór wynagrodzenia.
nim osiągnął to stanowisko w r. 1730, pełnił funk-
cję architekta-, podobnie jak F. A. Mayer, z którym
zapewne był spokrewniony. Raporty swoje pisał
w języku niemieckim7.
Działalność tycih trzech architektów przypada na
okres odbudowy zniszczonej rezydencji trwający do
roku 1736.
Nieznaną dotąd postacią jest architekt Jerzy Te-
clau, kapitan Gwardii Królewskiej, odnotowany w ak-
tach metrykalnych przez 9 lat (1737—45). Rolę jego
trudno dziś określić, gdyż w pracach przy rezydencji
po roku 1736 panował chwilowy zastój.
Na łata czterdzieste XVIII stulecia przypada stały
pobyt w Puławach Samuela Rychtera z rodziną, po-
czątkowo wicearchitekta, później architekta puław-
skiego8. Nie wykluczane, że Rychter miał pieczę nad
urządzaniem wnętrz pałacu puławskiego już całko-
wicie w duchu rokoka. O poważniejszych robotach
przy rezydencji świadczy duża ilość występujących
wówczas w Puławach rzeźbiarzy i malarzy oraz spro-
wadzanie do pałacu w ciągu kilkunastu lat (1740—56)
marmurowej posadzki z Czernej9. Do ułożenia po-
dłóg i zapewne boazerii w 25 pokojach zaangażowano
w r. 1742 nadwornego stolarza królewskiego Marci-
na Brunnera 10 *. Była to, jak się zdaje, ostateczna mo-
dernizacja wnętrz w duchu rokoka, utrwalona przez
inwentaryzację Deybla, opublikowaną przez S. Lo-
rentza10a. Około r. 1745 projektowana była również
znaczna rozbudowa pałacu przez dodanie kolumno-
wych galerii i pawilonów z rzeźbami Jana Chryzo-
stoma Redleran. Rozbudowa ta nie doszła jednak
do skutku.
W r. 1753 pojawia się w Puławach architekt An-
toni Franciszek Mokein, podchorąży Gwardii Królew-
skiej i przebywa przez 25 łat. Tu zakłada rodzinę
i itu umiera w r. 1777. Na dworze Czartoryskich peł-
nił funkcję architekta i subintendenita. W okresie jego
pobytu w Puławach powstaje szereg pawilonów par-
kowych np. damek chiński lub pawilon z owalnym
salonem kolumnowym, przebudowany następnie na
Dorn Gotycki12, których budową mógł kierować. Ja-
ko wojskowy, Mokein mógł być autorem niektórych
planów kartograficznych Puław.
Po śmierci Mokeina stanowisko nadwornego ar-
chitekta objął Jan Kotelnicki i piastował je do zgonu
ioa St. Lorentz, jw.
11 Arch. Czartoryskich w Krakowie, Ew. 497, „Rachunek
materiałów potrzebnych do wystawienia pawilonów przy pa-
łacu puławskim według abrysów"; por. również hasło: „Redler“
w wykazie rzeźbiarzy na końcu artykułu.
12 T. St. Jaroszewski i J. Kowalczyk, jw., s. 224
n., ryc. 3.
13 G. Ciołek, Ogród w Wilanowie, „Biulentyn Hist.
Szt.“, IX, 1947, s. 110 n. Inwentaryzację kościoła odnaleźliś-
my w Archiwum Marconich znajdującym się w Bibliotece
I. U. A. w Warszawie (teka Wilanów).
214