Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (21.1959)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

rostwa brodnickiego z 1564 r.
Wzmianka ta ogranicza się jednak,
zgodnie z informacyjnym charakte-
rem artykułu, jedynie do stwierdze-
nia faktu wcześniejszego powstania
obiektu i nie precyzuje żadnych
szczegółów jego historii budowlanej.
Niniejszy komunikat, będący pod-
sumowaniem wstępnych i nlie pogłę-
bionych jeszcze poszukiwań archi-
walnych i pobieżnej analizy stanu
budowli, stanowi więc pierwszą pró-
bę odtworzenia dziejów obiektu i
rozgraniczenia kolejnych etapów je-
go rozbudowy. Podstawę niniejszego
opracowania stanowi analiza źródło-
wych materiałów opisowych, jak:
lustracje z lat 1564 (WAP Gdańsk),
1644 (publikowana w „Fontes TNT”
32 Toruń 1938), 1738 (AGAD) — oraiz
ikonograficznych i kartograficznych,
jak: widok miasta Brodnicy Steinera
z połowy XVIII w. (Muzeum Toruń),
plan miasta 1628 (Oryg. Sztokholm
zdjęcie IV A), plan miasta La Poin-
ta z dzieła Puffemdorfa 1536, plan
miasta Brodnicy Steinera z połowy
XVIII w. (Muzeum Toruń), plan
miasta Brodnicy Zermanna z 1829 r.
(PIS).
Zamek brodnicki wraz z posiadło-
ściami — pierwotnie komturia krzy-
żacka' — wszedł po pokoju toruń-
skim w skład dóbr królewskich i w
ciągu następnych stuleci nadawany,
dzierżawiony, zastawiany lub sprze-
dawany bywał jako starostwo
brodnickie. W roku 1485 starostwo
brodnickie otrzymuje wojewoda ino-
wrocławski M kołaj Działyńsfci. W
posiadaniu Działyńskich, odgrywają-
cych dużą rolę w dziejach Prus
Królewskich, utrzymuje się Brodnica

przez 120 lat. Także i później wśróć
starostów brodnickich widzimy oso-
by zajmujące niepoślednie miejsce
w życiu publicznym kraju.
Pierwszą wiadomość o istnieniu
na terenie przedzamcza budynku
mieszkalnego, którego sytuacja od-
powiadała sytuacji interesującego'
nas obiektu, przynosi lustracja sta-
rostwa brodnickiego z roku 1564.
Wynika z niej, że obiekt ten powstać
musiał około połowy wieku. Była to,
jak wynika z wzmiankowane j lustra-
cji, niepodpiwniezona, jednopiętro-
wa budowla, o nieskomplikowanym
i jednakowym w obu kondygnacjach
układzie wnętrz. Wschodnią ścianę
obwodową tej budowli stanowił mur
obronny przedzamcza; południową —
stykający się z wymienionym mu-
rem pod kątem prostym mur w ukła-
dzie polskim, będący reliktem śred-
niowiecznej , bliżej nie określonej
zabudowy zamku. Dwie pozostałe
ściany obwodowe i wszystkie ściany
działowe, zbudowane zostały jak po-
daje lustracja „nowe s gruntu”.
Każda kondygnacja posiadała w
pośrodku usytuowaną prawdopodob-
nie prostopadle do osi podłużnej bu-
dynku sień, stanowiącą zapewne
także pion komunikacyjny. Po każ-
dej stronie sieni znajdowały się dwa
pomieszczenia mieszkalne — „izdfba”
i „kownałhka”. Każda kondygnacja
posiadała więc łącznie z sienią pięć
pomieszczeń.
Porównanie opisu lustracji z rzu-
tem istniejącego obecnie budynku
wykazuje, że w jego obrębie zacho-
wały się jeszcze znaczne relikty bu-
dowli pierwotnej. W północnej części
obecnego budynku istnieje prze-

[strzeń ograniczona di podzielona mu-
rami wykazującymi jednolicie wą-
tek polski. Po usunięciu trzech
wyraźnie późniejszych ścianek dzia-
łowych, uzyskalibyśmy w tej prze-
strzeni pięć pomieszczeń, odpowia-
dających swoim układem opisowi
planu budowli pierwotnej. Rzucającą
się w oczy zgodność planów potwier-
dza porównanie wymiarów podanych
w lustracji, z faktycznymi wymia-
rami istniejących aktualnie pomiesz-
czeń.
Lustracja z 1564 r. pozwala nam
nie tylko na rekonstrukcję rzutu
budynku pierwotnego', ale daje nam
także wyobrażenie o urządzeniu jego
wnętrza. Dowiadujemy się mianowi-
cie, że w pomieszczeniach przyziemia
„pawimenti Czeglą ąuadratową pol-
lozone. y iedney formi, a wierzch!
albo strop, na prostich tramiech”.
W bardziej reprezentacyjnych „gma-
chach” piętra, okna są z „sczkllia
Franczuskiego”. a „pawiment iest
czeglą poliewani pollozoni a wierz-
chi są zoltko pozloczone, iakobi
fliader, a pod niemi na sczianach,
wokol mailowanie, na trzci ćcwier-
czi flores”.
Jak podaje lustracja, pałacyk ów
posiadał „scithi po włosku a Dachi
maile zakrithe scirthami, Dachówką
pollozone”. Wiadomość ta zasługuje
na szczególną uwagę, gdyż dotych-
czas za najwcześniejszą aittykę typu
włoskiego na północy Polski uzna-
wano attykę ratusza w Chełmie
(1567—97). Cytowana lustracja do-
starcza natomiast bezspornego do-
wodu, że attyka brodnicka jest
wcześniejsza od chełmińskiej i
współczesna uchodzącej za jedną z
najwcześniejszych w Polsce — atty-
ce sukiennic krakowskich (1557).


11. 1. „Pałac Anny Wazówny” w Brodnicy. Rzut poziomy. (Pomiar PKZ
Toruń)

Źródłem wiadomości o dalszych
losach rezydencji Działyńskich jest
lustracja z roku 1664. Wynika z niej,
że pałac uległ w międzyczasie nie-
wielkiej tylko rozbudowie. Posiada
on teraz prócz znanych nam z po-
przedniego opisu pomieszczeń, w
przyziemiu jeszcze jedno pomiesz-
czenie i kuchnię, na piętrze zaś dużą
izbę stołową. Pomieszczenia te po-
krywały się prawdopodobnie w rzu-
cie. Szereg przesłanek wskazuje na
to, że należy je lokalizować w pół-
nocnej części budynku. Charakter
rozbudowy, dążącej do uzyskania
bardziej komfortowych warunków i
do wyizolowania obiektu z ogólnego
kompleksu zabudowań zamkowych
przez dodanie zaplecza gospodarcze-
go sugeruje, że inicjatorką mogła
być Anna Wazówna, będąca w la-
tach 1604—1625 właścicielką staros-
twa brodnickiego. Szwedzka królew-
na mieszkała zasadniczo w zamku
golubskim. wobec czego przypuścić

232