DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Pietrusiński, Jerzy: Gotyckie stalle w Pelpinie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.41528#0298
JERZY PIETRUSIŃSKI
II. 6. Pelplin, stalla przeorska, fragment dekoracji pod-
stawy. (Fot. W. Wolny)
28 Stwierdziła to w analizie stylowej naszego zabytku, cy-
tując elementy podziału chrzcielnicy z Ratzeburga (k. Lu-
beki) z 1440 r., B e h 1 i n g, jw., 68.
27 Por. stalle północno-niemieckie: Habicht; jw.,
s. 3—33; Neugass, jw., s. 132 n. i passim; niderlandzkie:
M. C o p p e n s, Gothic Choir Stalls in the Netherlands, Am-
sterdam-Brussels b. d., t. I, tabl. 62, 63, 69, t. II, tabl. 1, 69;
J. S. Witsen Elias, Koorbanken, Koorhekken en Kan-
sels, Amsterdam 1946, passim; angielskie: F. Bond, Wood
Caruings in English Churehes, II, Stallwork, Throne and
Chaire, London 1910, passim; Howard and Crossiey,
jw., s. 162, il. 167—69; ci ostatni stwierdzają zasadę dekoro-
wania esowatych wycięć oparć stall angielskich małymi mon-
strami, zastąpionymi następnie około połowy XV w. figurami
aniołów w strojach liturgicznych. W materiale rzeczowym
przytoczonych tutaj prac i pozostałej literaturze przedmiotu
(por. przypis 15) zaobserwować możemy regułę dekorowania
różnorakich form oparcia małą drolerią niezwiązaną z belką
XV w.26. Co więcej: podziały te nie zostały sprowa-
dzone do roli ozdobnika i są logicznie uzasadnio-
nym, ujmującym płaszczyznę elementem konstruk-
cyjnym, są konsekwentnie zastosowanymi podziałami
architektonicznymi. Z podstawy wyrasta tektonicznie
kolumienka, na niej wspiera się poręcz siedziska.
Dekorująca wycięcie poręczy drolerią nie jest tylko,
jak to z reguły ma miejsce gdzie indziej, małą ozdo-
bą -1, lecz spręża się, przytłoczona klocem oparć,
które dźwiga. Wyżej wznosi się cały zróżnicowany
porządek kolumienek i sterczyn, zwieńczonych iglicą.
Tam, gdzie następuje przecięcie z poziomym pasem
fryzu, stanowiącym podstawę dla wimperg zwień-
czenia, elementy pionowego podziału załamują się,
a wystające przed lico dekoracyjne motywy główek
i łebków zwierzęcych przybierają formę architekto-
nicznych rzygaczy. Ta logika formalna, ukazująca
tradycję związków stall chórowych z budownictwem,
czyni z nich samych dzieło architektury w architek-
turze. Podporządkowane takiej kompozycji elementy
dekoracji są jednak w ogólnej koncepcji dzieła
współczynnikiem równej wagi, wypełniają bowiem
tą archikteturę i uzasadniają ją, a nie tylko ozda-
biają.
Jedynym elementem jakby strukturalnie nieza-
leżnym i samodzielnym są płyciny zapiecków, które
najsłabiej wiążą się z tym ogólnym charakterem
całości. Niejednokrotnie i tu wprowadzono motyw
oślego grzbietu, w czym uczyniono z nich odpowied-
nik form zwieńczenia, ale wypełniająca dekoracja
dywanowa nie podkreśla, lecz przeciwnie — osłabia
taką zależność. Widać w tym spadek starego zwy-
czaju ozdabiania zapiecków stall tkaninami, tak jak
to ma miejsce w chórach szeregu katedr28 i na prze-
oparć, pod którą się znajduje. W skromniejszych ujęciach
występują tylko niewielkie kroksztynki, ozdobione motywem
główki, bezpośrednio pod oparciem.
28 świadectwo zwyczaju zawieszania tkanin na zapieckach
chóru znajdujemy u Durandusa w III rozdz. Rationale divi-
norum officiorum: „dorsalia sunt panni in choro pendentia
a dorso clericorum“, wg H. Reiners, Die rheinischen Chor-
gestiihle der Friihgotik, Strassburg 1909, s. 23. Liczne do-
wody tego zwyczaju i jego popularność na terenie północnej
Saksonii ustala B. Kurth, Die deutsche Bildteppiche des
Mittelalters, I, Wien 1926, s. 33, 74 n. Przykłady takich tkanin
zachowały się m. in. w katedrach w Halberstadt (zXIII w.),
Hildesheim (z 1614 r.), a ponadto: renesansowe u św. Wiktora
w Xanten i barokowe u św. Gereona w Kolonii, por. Rei-
ners, jw., s. 23; a także tkanina św. Wincentego z katedry
w Bernie (w tamtejszym Muzeum) i dywan cesarski z ka-
tedry w Lozannie (w skarbcu katedralnym), por. J. Scheu-
b e r, Die mittelalterlichen Chorstiihle in der Schweitz, Strass-
burg 1910, s. 4—5. Piszą o tym także Neugass, jw., s. 12,
49 n.; L o o s e, jw., s. 3, a wpływ tkanin na ornamentykę
stall zauważył już A. Springer, Ikonographische Studien,
II, Teppichmuster ais Bildmotive, „Mitteilungen der K. K.
Central Commission", V, Wien 1860, s. 67—75. Jako „dywa-
nową" określa ornamentykę stall bieckich T. Dobrowol-
ski, jw., s. 147, a Neugass w odniesieniu do naszego zabytku
pisze: „teppichartigen Ornamentik", Neugass, jw., s. 78.
270
II. 6. Pelplin, stalla przeorska, fragment dekoracji pod-
stawy. (Fot. W. Wolny)
28 Stwierdziła to w analizie stylowej naszego zabytku, cy-
tując elementy podziału chrzcielnicy z Ratzeburga (k. Lu-
beki) z 1440 r., B e h 1 i n g, jw., 68.
27 Por. stalle północno-niemieckie: Habicht; jw.,
s. 3—33; Neugass, jw., s. 132 n. i passim; niderlandzkie:
M. C o p p e n s, Gothic Choir Stalls in the Netherlands, Am-
sterdam-Brussels b. d., t. I, tabl. 62, 63, 69, t. II, tabl. 1, 69;
J. S. Witsen Elias, Koorbanken, Koorhekken en Kan-
sels, Amsterdam 1946, passim; angielskie: F. Bond, Wood
Caruings in English Churehes, II, Stallwork, Throne and
Chaire, London 1910, passim; Howard and Crossiey,
jw., s. 162, il. 167—69; ci ostatni stwierdzają zasadę dekoro-
wania esowatych wycięć oparć stall angielskich małymi mon-
strami, zastąpionymi następnie około połowy XV w. figurami
aniołów w strojach liturgicznych. W materiale rzeczowym
przytoczonych tutaj prac i pozostałej literaturze przedmiotu
(por. przypis 15) zaobserwować możemy regułę dekorowania
różnorakich form oparcia małą drolerią niezwiązaną z belką
XV w.26. Co więcej: podziały te nie zostały sprowa-
dzone do roli ozdobnika i są logicznie uzasadnio-
nym, ujmującym płaszczyznę elementem konstruk-
cyjnym, są konsekwentnie zastosowanymi podziałami
architektonicznymi. Z podstawy wyrasta tektonicznie
kolumienka, na niej wspiera się poręcz siedziska.
Dekorująca wycięcie poręczy drolerią nie jest tylko,
jak to z reguły ma miejsce gdzie indziej, małą ozdo-
bą -1, lecz spręża się, przytłoczona klocem oparć,
które dźwiga. Wyżej wznosi się cały zróżnicowany
porządek kolumienek i sterczyn, zwieńczonych iglicą.
Tam, gdzie następuje przecięcie z poziomym pasem
fryzu, stanowiącym podstawę dla wimperg zwień-
czenia, elementy pionowego podziału załamują się,
a wystające przed lico dekoracyjne motywy główek
i łebków zwierzęcych przybierają formę architekto-
nicznych rzygaczy. Ta logika formalna, ukazująca
tradycję związków stall chórowych z budownictwem,
czyni z nich samych dzieło architektury w architek-
turze. Podporządkowane takiej kompozycji elementy
dekoracji są jednak w ogólnej koncepcji dzieła
współczynnikiem równej wagi, wypełniają bowiem
tą archikteturę i uzasadniają ją, a nie tylko ozda-
biają.
Jedynym elementem jakby strukturalnie nieza-
leżnym i samodzielnym są płyciny zapiecków, które
najsłabiej wiążą się z tym ogólnym charakterem
całości. Niejednokrotnie i tu wprowadzono motyw
oślego grzbietu, w czym uczyniono z nich odpowied-
nik form zwieńczenia, ale wypełniająca dekoracja
dywanowa nie podkreśla, lecz przeciwnie — osłabia
taką zależność. Widać w tym spadek starego zwy-
czaju ozdabiania zapiecków stall tkaninami, tak jak
to ma miejsce w chórach szeregu katedr28 i na prze-
oparć, pod którą się znajduje. W skromniejszych ujęciach
występują tylko niewielkie kroksztynki, ozdobione motywem
główki, bezpośrednio pod oparciem.
28 świadectwo zwyczaju zawieszania tkanin na zapieckach
chóru znajdujemy u Durandusa w III rozdz. Rationale divi-
norum officiorum: „dorsalia sunt panni in choro pendentia
a dorso clericorum“, wg H. Reiners, Die rheinischen Chor-
gestiihle der Friihgotik, Strassburg 1909, s. 23. Liczne do-
wody tego zwyczaju i jego popularność na terenie północnej
Saksonii ustala B. Kurth, Die deutsche Bildteppiche des
Mittelalters, I, Wien 1926, s. 33, 74 n. Przykłady takich tkanin
zachowały się m. in. w katedrach w Halberstadt (zXIII w.),
Hildesheim (z 1614 r.), a ponadto: renesansowe u św. Wiktora
w Xanten i barokowe u św. Gereona w Kolonii, por. Rei-
ners, jw., s. 23; a także tkanina św. Wincentego z katedry
w Bernie (w tamtejszym Muzeum) i dywan cesarski z ka-
tedry w Lozannie (w skarbcu katedralnym), por. J. Scheu-
b e r, Die mittelalterlichen Chorstiihle in der Schweitz, Strass-
burg 1910, s. 4—5. Piszą o tym także Neugass, jw., s. 12,
49 n.; L o o s e, jw., s. 3, a wpływ tkanin na ornamentykę
stall zauważył już A. Springer, Ikonographische Studien,
II, Teppichmuster ais Bildmotive, „Mitteilungen der K. K.
Central Commission", V, Wien 1860, s. 67—75. Jako „dywa-
nową" określa ornamentykę stall bieckich T. Dobrowol-
ski, jw., s. 147, a Neugass w odniesieniu do naszego zabytku
pisze: „teppichartigen Ornamentik", Neugass, jw., s. 78.
270