DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Pietrusiński, Jerzy: Gotyckie stalle w Pelpinie
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.41528#0324
JERZY PIETRUSIŃSKI
II. 34. Pelplin, stalle, ścianka dzieląca siedziska 6 i 8.
(Fot. W. Stan)
o cechach zgodnych z charakterem .poszczególnych
zanalizowanych grup rzeźbiarskich, noszą znamiona
stylu piętnastowiecznej minuskuły, zachowującej swą
aktualność do początków XVI w., przy czym ich
dekoracyjność stwarza z nich motywy ornamentalne
i powoduje znaczne trudności w odczytaniultm.
loe Mimo łaskawej pomocy Doc. dr J. Karwasińskiej uda-
ło się odczytać tylko część z kilkunastu napisów, których
tekst podano w aneksie.
107 Por. Swarzenski, Insinuationes divinae pietatis,
s. 67; Panofsky, jw., s. 274, 284,
ZAGADNIENIE PROGRAMU, AUTORSTWA,
WARSZTATU I CZAS POWSTANIA ZABYTKU
Przystępując do podsumowania dotychczasowych
rozważań trzeba zastrzec, że nie pozwalają one na
pełne przedstawienie i interpretację programu dzieła,
daleko bogatszego i bardziej złożonego, aniżeli wyni-
kałoby to z marginesowych i fragmentarycznych uwag
na temat ikonograficznych i symbolicznych treści
jego dekoracji. Co domaga się jednak podkreślenia,
to to, że nie jest ona uzupełnieniem kompozycji, lecz
jej istotnym wypełnieniem, a wspomniana na wstę-
pie logika konstrukcji zespołu stall nie jest tylko
logiką tektoniki formalnej, ale przede wszystkim
zawartych w niej treści symbolicznych. Ponad pan-
da jmonium, przezwyciężonym i podporządkowanym
wyższym strefom hierarchii, wyrastają owocujące
winnymi gronami Drzewa Życia, rozkwitają maryjne
kwiaty. Ten Rajski Ogród zawiera panegiryczne idee
cysterskiej mistyki, skomplikowane jeszcze zastosowa-
niem symboli chrystologicznych do osoby Marii
w oparciu o wspomniane Defensorium Franciszka
z Reetz i wzbogacone motywami orfickimi liturgicz-
nej poezji. Podkreślają one treści związane z funkcją
stall, tak jak to bodaj najwyraźniej widzieliśmy
w elementach dekoracji stalli celebransa. W tak ogól-
nie zarysowanych -tylko konturach programu znalazły
miejsce główne wątki piętnastowiecznej dewocji: ma-
ryjny i pasyjny107, a do ich wyrażenia zużytkowano
zarówno treści ideowe i motywy artystyczne nowe,
współczesne, jalk i elementy archaiczne i tradycyjne,
poprzez które przejawiła s'ę charakterystyczna cecha
cysterskiego konserwatyzmu. Pomijając zagadnienie
doboru poszczególnych tematów, składających się na
niezmiennie ciekawy i pełen średniowiecznej erudycji
zespół ,„duchowej encyklopedii” o określonym profilu
ideowym, warto może zauważyć jak interesująco
przedstawia się także wybór pierwowzorów formal-
nych. Pomimo warsztatowych uproszczeń, przecież
czytelne są w naszych płaskorzeźbach największe
osiągnięcia Sztuki końca XIV i początku XV w. na
Pomorzu: mariacki poliptyk toruński, ołtarz gru-
dziądzki i rzeźba Mistrza Pięknych Madonn. Pozwala
to wnioskować o nieprzypadkowym doborze, dykto-
wanym właśnie przez typowe dla kultury intelek-
tualnej tego czasu tendencje encyklopedyczne108. Je-
żeli decydowały ostatecznie względy treści, co
widoczne jest w dokonanych wobec pierwowzorów
zmianach, to jednak wydaje się, że w tej antologii
znajdujemy dowód wysokiej kultury także artystycz-
nej jej autora. Domyślamy się w tym momencie
udziału i dyspozycji inspiratora, tego samego, który
108 Por. S a x 1, Aller Tugenden und Laster Abbildung,
s. 1X2, oraz tegoż, A. Spiritual Encyclopaedia,
s. 82 n.
296
II. 34. Pelplin, stalle, ścianka dzieląca siedziska 6 i 8.
(Fot. W. Stan)
o cechach zgodnych z charakterem .poszczególnych
zanalizowanych grup rzeźbiarskich, noszą znamiona
stylu piętnastowiecznej minuskuły, zachowującej swą
aktualność do początków XVI w., przy czym ich
dekoracyjność stwarza z nich motywy ornamentalne
i powoduje znaczne trudności w odczytaniultm.
loe Mimo łaskawej pomocy Doc. dr J. Karwasińskiej uda-
ło się odczytać tylko część z kilkunastu napisów, których
tekst podano w aneksie.
107 Por. Swarzenski, Insinuationes divinae pietatis,
s. 67; Panofsky, jw., s. 274, 284,
ZAGADNIENIE PROGRAMU, AUTORSTWA,
WARSZTATU I CZAS POWSTANIA ZABYTKU
Przystępując do podsumowania dotychczasowych
rozważań trzeba zastrzec, że nie pozwalają one na
pełne przedstawienie i interpretację programu dzieła,
daleko bogatszego i bardziej złożonego, aniżeli wyni-
kałoby to z marginesowych i fragmentarycznych uwag
na temat ikonograficznych i symbolicznych treści
jego dekoracji. Co domaga się jednak podkreślenia,
to to, że nie jest ona uzupełnieniem kompozycji, lecz
jej istotnym wypełnieniem, a wspomniana na wstę-
pie logika konstrukcji zespołu stall nie jest tylko
logiką tektoniki formalnej, ale przede wszystkim
zawartych w niej treści symbolicznych. Ponad pan-
da jmonium, przezwyciężonym i podporządkowanym
wyższym strefom hierarchii, wyrastają owocujące
winnymi gronami Drzewa Życia, rozkwitają maryjne
kwiaty. Ten Rajski Ogród zawiera panegiryczne idee
cysterskiej mistyki, skomplikowane jeszcze zastosowa-
niem symboli chrystologicznych do osoby Marii
w oparciu o wspomniane Defensorium Franciszka
z Reetz i wzbogacone motywami orfickimi liturgicz-
nej poezji. Podkreślają one treści związane z funkcją
stall, tak jak to bodaj najwyraźniej widzieliśmy
w elementach dekoracji stalli celebransa. W tak ogól-
nie zarysowanych -tylko konturach programu znalazły
miejsce główne wątki piętnastowiecznej dewocji: ma-
ryjny i pasyjny107, a do ich wyrażenia zużytkowano
zarówno treści ideowe i motywy artystyczne nowe,
współczesne, jalk i elementy archaiczne i tradycyjne,
poprzez które przejawiła s'ę charakterystyczna cecha
cysterskiego konserwatyzmu. Pomijając zagadnienie
doboru poszczególnych tematów, składających się na
niezmiennie ciekawy i pełen średniowiecznej erudycji
zespół ,„duchowej encyklopedii” o określonym profilu
ideowym, warto może zauważyć jak interesująco
przedstawia się także wybór pierwowzorów formal-
nych. Pomimo warsztatowych uproszczeń, przecież
czytelne są w naszych płaskorzeźbach największe
osiągnięcia Sztuki końca XIV i początku XV w. na
Pomorzu: mariacki poliptyk toruński, ołtarz gru-
dziądzki i rzeźba Mistrza Pięknych Madonn. Pozwala
to wnioskować o nieprzypadkowym doborze, dykto-
wanym właśnie przez typowe dla kultury intelek-
tualnej tego czasu tendencje encyklopedyczne108. Je-
żeli decydowały ostatecznie względy treści, co
widoczne jest w dokonanych wobec pierwowzorów
zmianach, to jednak wydaje się, że w tej antologii
znajdujemy dowód wysokiej kultury także artystycz-
nej jej autora. Domyślamy się w tym momencie
udziału i dyspozycji inspiratora, tego samego, który
108 Por. S a x 1, Aller Tugenden und Laster Abbildung,
s. 1X2, oraz tegoż, A. Spiritual Encyclopaedia,
s. 82 n.
296