DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Steinborn, Bożena: Wczesnorenesansowy ołtarz Hioba w Muzeum Śląskim
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45620#0030
BOŻENA STEINBORN
II. 19. A. Altdorfer, Zmartwychwstanie, 1517 r., frag-
ment. (Fot. H. Derczyński wg L. Baldassa)
obu skrzydłom charakteru zwartej całości. Użyte do
tego celu zabiegi kompozycyjne miały i uzasadnienie
tematyczne. Oto dwa dolne rogi malowidła wypeł-
niają siedzące postaci Łazarza i Hioba, skierowane
do siebie. To lustrzane podobieństwo pozytywnych
bohaterów dwu różnych opowieści, których umiesz-
czono w tych samych miejscach skrzydeł, podkreśla
kompozycyjnie przyjętą koncepcję ołtarza: uznanie
losów Łazarza za optymistyczny morał rozważań
o ludzkich cierpieniach, ukazanych na drastycznym
przykładzie Hioba. Identyczny treściowy i kompozy-
cyjny paralelizm wykazują postacie Jehowy i Abraha-
ma (prefigura Chrystusa) oraz obu grzesznych uczt.
Treściowe i kompozycyjne zestawienie typologiczne
odpowiadających sobie postaci Starego i Nowego Te-
stamentu odkrywa najgłębszy sens ideowy dzieła,
któremu podporządkowano wszystkie elementy treści
i formy. Jest nim obrazowo-metaforyczny wykład
sensu Pisma Świętego, z ciągłością a zarazem prze-
ciwieństwami Starego i Nowego Testamentu, z po-
równaniami bezwzględnego sędziego Jehowy i miło-
siernego Abrahama (Chrystusa) oraz starotestamen-
towego i chrześcijańskiego wzorca życia i nagrody.
Tak rozumiana typologia Starego i Nowego Zakonu
jako ideowych całości znowu jednoznacznie prowadzi
nas w krąg nauk Lutra, który zawsze i dobitnie pod-
kreślał: Altes Testament ist ein Gesetzenbuch, neues
Testament ist ein Gnadebuch 39. Z rozróżnienia zakonu
prawa i zakonu łaski rozwinął się charakterystyczny
i powszechny wzór protestanckiego obrazu Prawa
i Łaski (Gesetz- und Gnadetafel, Alter und Neuer
Bund)40, którego przewodnie symbole starozakonnego
Prawa i Ewangelii (suchy pień i żywe drzewo)41 —
w tym samym kontekście występują i w naszym
obrazie; brak mu tylko kluczowego dla tamtych przed-
stawień motywu Chrystusowego odkupienia, ale jest
to brak pozorny, gdyż tego właśnie tematu domyśla-
liśmy się już wcześniej dla niezachowanej części
środkowej ołtarza, przyczym sugerowana tradycją
ikonograficzną wersja Chrystusa Biczoicanego byłaby
logicznie trzecim i głównym akcentem paralelnym
do postaci Hioba i Łazarza tak w znaczeniu jak
i w ujęciu.
Zawartość ideowa oleśnickiego ołtarza Zbiega się
wyraźnie — jak widać — z nowymi prądami umysło-
wymi Niemiec 1. połowy XVI w. Temat Hioba ma
przytym także aspekt świecki, gdyż już wcześniej
łączony bywał z radykalnymi poglądami społecznymi:
cytowana przez M. Brahmera kwestia Chłopa z Mi-
sterium o Jobie z XIV—XV w. zaskakuje swym rady-
kalizmem. 42
as Ten cytat zaczerpnięto z podtytułu Biblii, wydanej
u H. Luf f t a w Wittenberdze w 1564 r.
40 K. E. M e i e r, Fortleben der ... Kompositionen
Cranachs in der Kunst des Protestantismus, ”Reppert.
f. Kunstwiss.”, 32, 1909, s. 4'15 nn. Interesująco umacniają-
cym naddunajśki rodowód oleśnickiego ołtarza jest fakt
podany przez K. v. Sipiessa (Der Baum ais Tor zum
Jenseits, »>!Hohe Strasse”, Wrocław .1938, s. 209 nn.), że sto
lat przed pierwszą kompozycją Cranacha tablicy Prawa
i Łaski schemat ten przedstawił w Graduale Ratyzbońskim
Petera Krugera Bertold Furtmayer.
41 Arbor mortis est lex, arbor vitae est Euangelium seu
Christus — M. Luter, Enarratio in testium caput Genesis.
Exegetica opera latina, Erlangen 1829, t. I, s. 298.
42 M. Brahme r, Teatr średniowieczny krajów zachod-
niej Europy, wyd. II, Warszawa—Łódź 1954, S. 25; ..Mówią
że Bóg nie zbłądził nigdy /i mądrze wszystkim pokiero-
wał —/ ale kto taki ład wprowadził, /tego wychwalać nie
ma za co/ My zaś ... nie mamy nic własnego, /wielmoże
wszystko zagarnęli/ ... Ten, co się pracą nie utrudzi, /dóbr
tego świata ma do zbytku/ ... A nam niosącym plon
tej ziemi /przychodzi marnie ginąć z głodu.../”.
20
II. 19. A. Altdorfer, Zmartwychwstanie, 1517 r., frag-
ment. (Fot. H. Derczyński wg L. Baldassa)
obu skrzydłom charakteru zwartej całości. Użyte do
tego celu zabiegi kompozycyjne miały i uzasadnienie
tematyczne. Oto dwa dolne rogi malowidła wypeł-
niają siedzące postaci Łazarza i Hioba, skierowane
do siebie. To lustrzane podobieństwo pozytywnych
bohaterów dwu różnych opowieści, których umiesz-
czono w tych samych miejscach skrzydeł, podkreśla
kompozycyjnie przyjętą koncepcję ołtarza: uznanie
losów Łazarza za optymistyczny morał rozważań
o ludzkich cierpieniach, ukazanych na drastycznym
przykładzie Hioba. Identyczny treściowy i kompozy-
cyjny paralelizm wykazują postacie Jehowy i Abraha-
ma (prefigura Chrystusa) oraz obu grzesznych uczt.
Treściowe i kompozycyjne zestawienie typologiczne
odpowiadających sobie postaci Starego i Nowego Te-
stamentu odkrywa najgłębszy sens ideowy dzieła,
któremu podporządkowano wszystkie elementy treści
i formy. Jest nim obrazowo-metaforyczny wykład
sensu Pisma Świętego, z ciągłością a zarazem prze-
ciwieństwami Starego i Nowego Testamentu, z po-
równaniami bezwzględnego sędziego Jehowy i miło-
siernego Abrahama (Chrystusa) oraz starotestamen-
towego i chrześcijańskiego wzorca życia i nagrody.
Tak rozumiana typologia Starego i Nowego Zakonu
jako ideowych całości znowu jednoznacznie prowadzi
nas w krąg nauk Lutra, który zawsze i dobitnie pod-
kreślał: Altes Testament ist ein Gesetzenbuch, neues
Testament ist ein Gnadebuch 39. Z rozróżnienia zakonu
prawa i zakonu łaski rozwinął się charakterystyczny
i powszechny wzór protestanckiego obrazu Prawa
i Łaski (Gesetz- und Gnadetafel, Alter und Neuer
Bund)40, którego przewodnie symbole starozakonnego
Prawa i Ewangelii (suchy pień i żywe drzewo)41 —
w tym samym kontekście występują i w naszym
obrazie; brak mu tylko kluczowego dla tamtych przed-
stawień motywu Chrystusowego odkupienia, ale jest
to brak pozorny, gdyż tego właśnie tematu domyśla-
liśmy się już wcześniej dla niezachowanej części
środkowej ołtarza, przyczym sugerowana tradycją
ikonograficzną wersja Chrystusa Biczoicanego byłaby
logicznie trzecim i głównym akcentem paralelnym
do postaci Hioba i Łazarza tak w znaczeniu jak
i w ujęciu.
Zawartość ideowa oleśnickiego ołtarza Zbiega się
wyraźnie — jak widać — z nowymi prądami umysło-
wymi Niemiec 1. połowy XVI w. Temat Hioba ma
przytym także aspekt świecki, gdyż już wcześniej
łączony bywał z radykalnymi poglądami społecznymi:
cytowana przez M. Brahmera kwestia Chłopa z Mi-
sterium o Jobie z XIV—XV w. zaskakuje swym rady-
kalizmem. 42
as Ten cytat zaczerpnięto z podtytułu Biblii, wydanej
u H. Luf f t a w Wittenberdze w 1564 r.
40 K. E. M e i e r, Fortleben der ... Kompositionen
Cranachs in der Kunst des Protestantismus, ”Reppert.
f. Kunstwiss.”, 32, 1909, s. 4'15 nn. Interesująco umacniają-
cym naddunajśki rodowód oleśnickiego ołtarza jest fakt
podany przez K. v. Sipiessa (Der Baum ais Tor zum
Jenseits, »>!Hohe Strasse”, Wrocław .1938, s. 209 nn.), że sto
lat przed pierwszą kompozycją Cranacha tablicy Prawa
i Łaski schemat ten przedstawił w Graduale Ratyzbońskim
Petera Krugera Bertold Furtmayer.
41 Arbor mortis est lex, arbor vitae est Euangelium seu
Christus — M. Luter, Enarratio in testium caput Genesis.
Exegetica opera latina, Erlangen 1829, t. I, s. 298.
42 M. Brahme r, Teatr średniowieczny krajów zachod-
niej Europy, wyd. II, Warszawa—Łódź 1954, S. 25; ..Mówią
że Bóg nie zbłądził nigdy /i mądrze wszystkim pokiero-
wał —/ ale kto taki ład wprowadził, /tego wychwalać nie
ma za co/ My zaś ... nie mamy nic własnego, /wielmoże
wszystko zagarnęli/ ... Ten, co się pracą nie utrudzi, /dóbr
tego świata ma do zbytku/ ... A nam niosącym plon
tej ziemi /przychodzi marnie ginąć z głodu.../”.
20